China Monitor to program, który analizuje politykę gospodarczą i zagraniczną Chin oraz prognozuje konsekwencje decyzji Pekinu dla gospodarki światowej, UE, państw Europy Środkowo-Wschodniej i Polski.
Data: 10 grudnia 2020 Autor: Paweł Paszak
Chiny i Rosja w Azji Środkowej – rywalizacja czy podział pracy?
Od dwóch dekad Azja Środkowa stanowi jeden z najczęściej dyskutowanych elementów relacji Pekin-Moskwa. Od zakończenia zimnej wojny i rozpadu ZSRR region uznawany był za sferę wpływów rosyjskich i część tzw. „bliskiej zagranicy”, jednak od połowy lat dwutysięcznych doszło do wyraźnego wzmocnienia aktywności Chin. Powstanie Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SOW) w 2001 r. oraz wzmocnienie współpracy gospodarczej i energetycznej ChRL z państwami regionu doprowadziło do przełamania politycznego monopolu Rosji. Czy jednak podniesienie intensywności współpracy Chin z państwami Azji Centralnej zagraża strategicznemu partnerstwu Moskwy i Pekinu?
Jak dotąd obydwa państwa potrafiły wypracować kompromis pozwalający na pogodzenie rosnącej potęgi i wpływów Chin z pretensjami Rosji względem regionu. Obecny stan można określić jak swoisty „podział pracy”, w którym Chiny skupiają się na ekspansji handlowej i inwestycyjnej w ramach Inicjatywy Pasa i Szlaku, a Rosja dominuje w wymiarze politycznym i wojskowym. Z perspektywy Kremla kluczowe są relacje bilateralne oraz działania podejmowane poprzez Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym oraz Eurazjatycką Unię Gospodarczą. W miarę jak potęga gospodarcza, polityczna i militarna Chin będzie rosnąć, władze rosyjskie będą musiały pogodzić się ze stopniową utratą wpływów w Azji Środkowej. Proces ten może doprowadzić do pogorszenia stosunków chińsko-rosyjskich, jednak bardziej prawdopodobna jest kontynuacja „małżeństwa z rozsądku”. Dla rządów obydwu państw wzajemne poparcie polityczne jest zbyt cenne, by pozwolić sobie na jego utratę. Zarówno Chiny, jak i Rosja są częściowo izolowane przez państwa Zachodu na arenie międzynarodowej, co sprawia, że współpraca na poziomach politycznym, gospodarczym i militarnym zyskuje dodatkowo na znaczeniu. Dotyczy to w szczególności Rosji, która wciąż sprawnie wykorzystuje swoje atuty, jednak w perspektywie długoterminowej skazana jest na stopniową utratę znaczenia w przestrzeni międzynarodowej.
Jednym z ważniejszym obszarów rywalizacji i współpracy jest SOW stanowiące regionalne forum bezpieczeństwa, w którego skład wchodzą Chiny, Rosja, cztery państwa Azji Środkowej (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Uzbekistan) a od 2017 r. także Indie i Pakistan. Turkmenistan nie jest częścią porozumienia ze względu na doktrynę neutralności w polityce zagranicznej. Włączenie Indii do formatu podzieliło strategicznych partnerów, ponieważ Pekin obawiał się osłabienia własnej roli w SOW, podczas gdy Moskwa postrzegała członkostwo Indii jako sposób ograniczenia rosnącej roli Chin. Indie utrzymują bardzo dobre relacje z Federacją Rosyjską, przy czym relacje New Delhi z Pekinem uległy gwałtownemu pogorszeniu po starciach we Wschodnim Ladakhu i wzmocnieniu strategicznej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi, Australią i Japonią. Przyjęcie Pakistanu stanowiło ze strony Chin środek zabezpieczenia swojej pozycji w organizacji.
SOW to jednak nie tylko arena rywalizacji o wpływy, ale także konstruktywna współpraca. Celem organizacji jest promowanie stabilnego środowiska bezpieczeństwa oraz zwalczanie zagrożeń pozapaństwowych: separatyzmu, terroryzmu, radykalizmu oraz transgranicznego handlu narkotykami. Pod auspicjami organizacji przeprowadzane są także ćwiczenia wojskowe, które umożliwiają nawiązywanie kontaktów pomiędzy środowiskami oficerskimi Chin i Rosji oraz wymianę doświadczeń. Przedstawiciele rządów wchodzących w skład SOW wielokrotnie podkreślali, że organizacja nie jest sojuszem oraz nie jest wymierzona przeciwko Zachodowi ani żadnemu innemu aktorowi państwowemu. Jej rola sprowadza się do kluczowego forum kontaktów politycznych między przywódcami z istotnym, acz niedominującym komponentem bezpieczeństwa.
W wymiarze gospodarczym kluczowe są dwie inicjatywy promowane przez każde z państw: Inicjatywa Pasa i Szlaku (Chiny) oraz Euroazjatycka Unia Gospodarcza (Rosja). Chronologia powołania każdej z nich (pierwszej w 2013 r. i drugiej w 2014 r.) może wskazywać na obawy Moskwy o zdominowanie regionu przez Chiny i próbę przeciwdziałania ich rosnącym wpływom. Jednocześnie obydwie strony podjęły wysiłki, by pogodzić swoje interesy i uniknąć napięć oraz podejrzeń. W 2015 r. prezydent Putin zapowiedział, że będzie „koordynował” integrację Pasa i Szlaku oraz EUG po czym Pekin i Moskwa podpisały wspólną deklarację w tej kwestii. W następnych latach prezydent Putin zaczął kreślić także wizję „Wielkiego Partnerstwa Eurazjatyckiego”. Działania te stanowiły sygnał, że Rosja będzie dążyć do utrzymania pozycji lidera zdolnego przynajmniej częściowo równoważyć i neutralizować chińską ekspansję gospodarczą na polu euroazjatyckim.
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Będzie to jednak zadanie trudne, gdyż Chiny przeważają na polu współpracy gospodarczej. W 2019 r. według danych UNCTAD wymiana handlowa Chin z państwami Azji Centralnej wyniosła 46,47 mld dolarów. Najważniejszym partnerem handlowym pozostaje niezmiennie Kazachstan (22 mld) a kolejne miejsca zajmuje Turkmenistan (9,1 mld), Uzbekistan (7,2 mld), Kirgistan (6,4 mld) i Tadżykistan (1,7 mld). W przypadku Rosji wartość wymiany była dużo niższa i wyniosła 28,64 mld dol.
W drugiej połowie lat dwutysięcznych władze chińskie podjęły starania na rzecz stworzenia infrastruktury do transportu ropy naftowej i gazu ziemnego z Kazachstanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu. Zaowocowały one ukończeniem gazociągu Azja Centralna – Chiny (CACGP) oraz ropociągu Kazachstan-Chiny. Pierwszą linię gazociągu biegnącego przez terytoria Turkmenistanu, Uzbekistanu i Kazachstanu oddano w grudniu 2009 roku, a w kolejnych latach trwały prace nad dodatkowymi liniami przesyłowymi. Do chwili obecnej oddano trzy równoległe linie (A, B, C) o długości 1833 km każda i łącznej przepustowości 55 miliardów m³/rok. Pozwoliły one Chinom zająć pozycję dominującego gracza na rynku gazu, co doprowadziło do skutecznego ograniczenia roli Rosji. W odniesieniu do Turkmenistanu obecnie nawet 90% całości eksportu gazu trafia na rynek chiński, dając władzom w Pekinie potężny instrument nacisku na władze w Aszchabadzie.
Od początku XXI wieku Chiny udzieliły państwom regionu wielomiliardowych pożyczek oraz przeprowadziły szereg istotnych inwestycji, głównie w sektorach energetycznym, wydobywczym i infrastrukturalnym. Według China Global Investment Tracker w okresie 2005-2020 zaangażowanie inwestycyjne Chin w Azji Centralnej wyniosło ponad 55 mld dolarów. Zdecydowana większość tej kwoty trafiła do Kazachstanu (35,88 mld), Turkmenistanu (6,8 mld) i Uzbekistanu (5,79 mld). Jak dotąd największą transakcją był zakup 8% udziałów w spółce KazMunaiGas za kwotę 5,3 mld dol. Dane AidData wskazują natomiast, że „dyplomacja finansowa” obejmująca zaangażowanie infrastrukturalne, wsparcie budżetowe, umorzenia długów czy pomoc humanitarną wyniosła 54,7 mld w okresie 2000-2017. Dokładna wartość przepływów finansowych jest jednak trudna do ustalenia ze względu na nieprzejrzyste mechanizmy raportowania.
Nadmiernie uzależniona od eksportu surowców gospodarka rosyjska nie jest w stanie skutecznie rywalizować z chińską konkurentką, za którą stoi nieporównywalnie większy rynek, potencjał technologiczny i kapitał inwestycyjny. Moskwa nie dysponuje już zwyczajnie wystarczającym potencjałem, by móc zaproponować równie atrakcyjną ofertę gospodarczą co Pekin. Zatem zamiast otwarcie hamować rozwój współpracy Chin z państwami regionu, Federacja Rosyjska zmuszona jest zaakceptować mniejszą rolę i próbować koordynować projekty takie jak Inicjatywa Pasa i Szlaku czy Eurazjatycka Unia Gospodarcza. Po 2014 roku i rosyjskim zwrocie ku Azji Putin musiał pogodzić się z ideą większych wpływów Chin w obszarze „bliskiej granicy”. Niemniej jednak, akceptacja niepożądanych okoliczności nie powinno być traktowane jako entuzjazm wobec chińskich projektów, które stopniowo oddalają republiki poradzieckie z orbity wyłącznych wpływów Rosji. Władze chińskie, świadome wrażliwości Kremla na punkcie Azji Centralnej, będą postępować ostrożnie, starając się unikać niepotrzebnych punktów spornych. Dla Chin priorytetem jest możliwość realizacji interesów gospodarczych w Azji Centralnej bez szkody dla ogólnego stanu stosunków z Federacją Rosyjską.
Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
