OPINIE
Data: 13 czerwca 2023 Autor: Mariusz Patey
Wpływy rosyjskie we Włoszech po inwazji rosyjskiej na Ukrainę
W państwie włoskim, dotkniętym takimi problemami, jak: korupcja, nepotyzm, koteryjność, społeczeństwo nastawione jest bardzo sceptycznie do rządzących elit. Stąd duże zainteresowanie antyestablishmentowymi ruchami politycznymi. Aktywnie działa wiele partii populistycznych – zarówno lewicowych, jak i prawicowych – odnosząc przy tym sukcesy wyborcze.
Na podstawie raportu Cecilii Biancalany (2023) „Italy’s multiple populisms facing the Russo-Ukrainian war” (w: G. Ivaldi, E. Zankina (red.), The Impacts of the Russian Invasion of Ukraine on Right-wing Populism in Europe. European Center for Populism Studies (ECPS). https://doi.org/10.55271/rp0022)
Tezy
● Włoskie elity polityczne, zwłaszcza te związane z lewicą, były tradycyjnie prorosyjskie.
● Przynajmniej od czasu objęcia władzy przez Putina można zaobserwować, że w Rosji poszukuje się sojuszników także po prawej stronie włoskiej sceny politycznej.
● We Włoskiej polityce populistyczne hasła, zyskujące poklask w różnych grupach społecznych, są obecne w głównym nurcie polityki. Ułatwia to rosyjskim lobbystom wpływanie na bezideowych polityków, szukających łatwego sukcesu.
● Po 24 lutego 2022 r. wysiłki rosyjskie zmierzają do wyizolowania Ukrainy i pozbawienia jej realnego wsparcia sojuszników z państw NATO. Włochy uznano za słabe ogniwo NATO.
● Opinii publicznej sufluje się argumenty, że Rosja jest daleko, więc bezpośrednio nie zagraża państwu.
● Rosja to potencjalnie duży i chłonny rynek, który może być zagospodarowany przez włoskie firmy, jeśli tylko włoski rząd będzie prowadził empatyczną politykę w stosunku do Kremla.
● Rosja to zaplecze surowcowe; dobre relacje z Kremlem to niższe ceny za zakup tych surowców.
● Narracja skierowana przeciwko środowiskom lewicowym odwołuje się do nostalgii za ZSRR i tradycyjnym antyamerykanizmem, idącym w parze z kapitalizmem i imperializmem, z którymi lewica włoska zawsze walczyła.
● Narracja skierowana przeciwko środowiskom prawicowym głosi, że Rosja to ostoja konserwatyzmu, zapora przed zalewem niebezpiecznych ideologii typu gender, LGBT+ czy islam. W tym świetle Rosja jest także przykładem, jak należy prowadzić suwerenną politykę przeciwstawiającą się hegemonii USA. Włoska polityka rzekomo nie jest suwerenna, ale podporządkowana interesom USA.
● Zaufanie do Rosjan znacznie zmalało, gdy Rosja spróbowała przejąć kontrolę nad obszarami roponośnymi w Libii, która jest podstawowym terenem eksploatacji surowców energetycznych dla włoskich przedsiębiorstw wydobywczych.
● Nieufność do elit jest ważnym czynnikiem w preferencjach wyborczych Włochów.
Wprowadzenie
W państwie włoskim, dotkniętym takimi problemami, jak: korupcja, nepotyzm, koteryjność, społeczeństwo nastawione jest bardzo sceptycznie do rządzących elit. Stąd duże zainteresowanie antyestablishmentowymi ruchami politycznymi. Aktywnie działa wiele partii populistycznych – zarówno lewicowych, jak i prawicowych – odnosząc przy tym sukcesy wyborcze. Czołowymi manifestacjami włoskiego populizmu są dziś Fratelli d’Italia („Bracia Włoch”, FdI), Lega („Liga”), Forza Italia („Naprzód Włochy”, FI) i Movimento 5 Stelle („Ruch Pięciu Gwiazd”, M5S). Te cztery partie łącznie zdobyły 59,2% głosów w wyborach we wrześniu 2022 r. Ich antyestablishmentowość jest wątpliwa, wszystkie one bowiem, oprócz FdI, były w rządach centrolewicowego premiera Maria Draghiego. FdI, Lega i FI we wspólnie prowadzonej kampanii wyborczej umiały jednak przeprowadzić krytykę elit odpowiedzialnych za kryzysy trapiące Włochy.
FdI powstało w 2012 r., ale odwołuje się do tradycji Movimento Sociale Italiano (MSI), partii założonej w 1946 r. przez zwolenników byłego dyktatora Benita Mussoliniego. FdI osiągnęło spektakularny sukces w wyborach w 2022 r., w których uzyskało 26% i po raz pierwszy, pod przywództwem młodej polityk Giorgii Meloni, dostało się do parlamentu. Partia promuje hasła odwołujące się do poszanowania tradycji, rodziny i wartości będących fundamentem cywilizacji łacińskiej: „Dio, Patria, Famiglia” („Bóg, Ojczyzna, Rodzina”). Niektórzy lewicowi komentatorzy doszukują się tu inspiracji włoskim faszyzmem.
Niemniej partia nie kwestionuje demokratycznego porządku prawnego Republiki Włoskiej. Za zagrożenie dla harmonijnego rozwoju społeczeństwa uważa natomiast na przykład zbytnie upowszechnianie się radykalnych ideologii LGBT+ czy promowanie różnych eksperymentów społecznych, naruszających tradycyjny porządek cywilizacyjny. Występuje w obronie instytucji rodziny, która według polityków tej partii jest osłabiana przez zalew kontrkultury i antywartości, wnikających w tkankę społeczną i przejmujących instytucje w UE i państwach członkowskich. Partia deklaruje przeciwdziałanie nadmiernej niekontrolowanej migracji (zwłaszcza z krajów islamskich). Chce bronić narodowej suwerenności przed kosmopolityzmem, globalizacją, postępującą integracją europejską, choć jej stosunek do UE nie jest jednoznacznie niechętny. FdI należy do frakcji umiarkowanej centroprawicowej (ECR) w Parlamencie Europejskim.
Lega, przed grudniem 2017 r. znana jako Lega Nord („Liga Północna”), powstała w 1991 r. Z początku odwoływała się do idei regionalistycznej , wykazywała etnonacjonalizm, niechęć do integracji z południowymi Włochami. Jej członkowie często wywodzili się ze środowisk skrajnej lewicy. Przykładem jest były lider i współzałożyciel partii Umberto Bossi, dawny aktywista komunistyczny.
Partia starała się bronić interesów północy przed centralnymi instytucjami politycznymi.
Od czasu wyboru Mattea Salviniego na sekretarza partii w 2013 r. Lega wysunęła na pierwszy plan sprzeciw wobec nadmiernej imigracji, zwłaszcza z krajów odległych cywilizacyjnie. Salvini nawiązał kontakty z partiami prawicy, takimi jak francuski Rassemblement National („Wiec Narodowy”, RN), z którymi łączy go sceptycyzm do integracji krajów UE, ich zdaniem odgórnie planowanej i wdrażanej z naruszeniem zapisów traktatowych, a także kontestacja wspólnej europejskiej waluty.
Partia Silvia Berlusconiego, Forza Italia, powstała w grudniu 1993 r. po skandalach korupcyjnych w Tangentopoli. Dochodzenia sądowe ujawniły rozległą sieć powiązań łapówkarskich, które skutkowały kontraktami rządowymi obejmującymi miliardy dolarów. W proceder były zamieszane tysiące urzędników. Afera wstrząsnęła włoskim establishmentem politycznym.
FI wzięła udział w wyborach parlamentarnych w marcu 1994 r. i zdobyła 21% głosów. Dołączyła wtedy do pierwszej prawicowej koalicji rządzącej we Włoszech od czasów drugiej wojny światowej. Od tego momentu Berlusconi wszedł na stałe do włoskiej polityki. Berlusconi jest często przedstawiany jako przykład „prawicowego populizmu ” (Ruzza, 2013). Medialny potentat, wkroczył do polityki jako „outsider”, wykorzystując swoje stacje telewizyjne do komunikowania się ze społeczeństwem. Berlusconi przedstawiał się jako reprezentant „zwykłych ludzi”. W jego działaniach można doszukiwać się podobieństw do aktywności Donalda J. Trumpa w Stanach Zjednoczonych.
Kolejnym ugrupowaniem zdobywającym popularność dzięki antyestablishmentowym hasłom jest partia Movimento 5 Stelle (M5S), którą w październiku 2009 r. założył Beppe Grillo, były komik i bloger. Wśród badaczy włoskiej sceny politycznej panuje konsensus co do tego, że M5S jest ugrupowaniem populistycznym, ale nie ma zgody, czy można je zakwalifikować do obozu lewicy czy też prawicy (Ivaldi, Lanzone, Woods, 2017), choć w programie wyborczym M5S wykorzystywał często postulaty lewicy.
Partii udawało się uzyskać pewne poparcie, gdy głosiła hasła walki z korupcją, proekologiczne, promujące demokrację bezpośrednią, a także gdy wyrażała sceptycyzm wobec tzw. euroelit. M5S dokonał przełomu wyborczego w wyborach parlamentarnych w 2013 r., zdobywając 25% głosów. Poparcie dla M5S było powiązane z kryzysem gospodarczym i delegitymizacją tradycyjnych partii w związku z aferami korupcyjnymi, co pozwoliło ugrupowaniu Grilla przełamać dwubiegunową dynamikę, która charakteryzowała II Republikę Włoską, i pozyskać wyborców z całego spektrum politycznego (Colloca, Marangoni, 2017).
W wyborach powszechnych w 2018 r. M5S osiągnął znakomity wynik, zdobywając 32,8% głosów. Partia weszła do rządu narodowego w ramach koalicji rządzącej z Legą Salviniego. U władzy M5S po raz pierwszy doświadczył ograniczeń związanych ze sprawowaniem urzędu i koniecznością zakwestionowania pewnych idei, których bronił jako ruch opozycyjny (Bordignon, Ceccarini, 2019). Kiedy koalicja rządząca upadła, M5S nawiązało współpracę z lewicową Partią Demokratyczną (PD) w celu utworzenia nowego rządu. W latach 2021–2022 partia także weszła w skład technokratycznego rządu wielkiej koalicji kierowanej przez Maria Draghiego. Praktycznie do 24 lutego 2022 r., czyli otwartej, prowadzonej na wielką skalę inwazji FR na Ukrainę, wszystkie partie w przeszłości antyestablishmentowe utrzymywały związki, w tym formalne, z reżimem Putina.
Stosunek partii tworzących obecną koalicję rządową do Rosji Putina
Włoskich tzw. antysystemowców od dawna pociągał suwerenizm Władimira Putina. Częściowo odzwierciedla to historyczną ambiwalencję systemu bezpieczeństwa Włoch, w jakiej funkcjonowało to państwo po drugiej wojnie światowej. Z różnych powodów partie z całego spektrum politycznego były sceptycznie nastawione do bliskich związków Włoch ze Stanami Zjednoczonymi i ich członkostwa w NATO. Na skrajnej lewicy utrzymują się prorosyjskie nastroje i wrogość wobec Stanów Zjednoczonych, co można uznać za relikt ciepłych relacji Włoch z ZSRR. Zdecydowany antykomunizm ustawiał włoską prawicę w opozycji do ZSRR w czasie zimnej wojny, ale nie przełożyło się to na bezwarunkowe poparcie dla Stanów Zjednoczonych.
Istnieją dwa główne powody, dla których włoscy politycy czują sympatię dla Rosji Putina. Po pierwsze, jest to kwestia interesu ekonomicznego – Włochy importują duże ilości rosyjskiej ropy. Ponadto firmy z północy kraju, historycznego bastionu partii prawicowych, mają silne powiązania z Rosją. Po drugie, istnieje przyczyna kulturowa – uleganie złudzeniu, które jest umiejętnie budowane przez politechnologów Kremla. Uwagę włoskich polityków na prezydenta FR kieruje tęsknota za silnym przywódcą, który postawi skuteczną tamę chroniącą przed szkodliwymi ideologiami i plagami osłabiającymi kraj na skutek zbytniej – według nich – uległości i politycznej poprawności obecnej we włoskim modelu demokratycznego państwa. Przekonanie, że tylko silny przywódca może wzmocnić gospodarkę i kraj na arenie międzynarodowej, jest obecne wśród wielu wyborców partii prawicowych we Włoszech. Prawicowi politycy widzą w Putinie postać autorytarnego, ale sprawnego przywódcy, zdolnego do podejmowania szybkich decyzji i działania bez ograniczeń wynikających z mechanizmów kontroli i równowagi liberalnej demokracji. Ignorują przy tym zupełnie ludobójcze działania armii i służb rosyjskich w Czeczeni, obliczone na zastraszanie i złamanie oporu.
Taki przywódca ich zdaniem przydałby się państwu włoskiemu, trapionemu kryzysem władzy. Prawicowe partie biorą na poważnie to, że Putin kreuje się na obrońcę wartości chrześcijańskich sprzeciwiającego się islamizacji kraju. Tyle że w Rosji obowiązuje jedna z bardziej liberalnych na świecie ustaw aborcyjnych, głowa Cerkwi Prawosławnej jest byłym funkcjonariuszem służb ZSRR, a społeczeństwo żyje wedle norm obowiązujących w państwie radzieckim i niemających wiele wspólnego z cywilizacją łacińską. W Moskwie znaczną mniejszością są wyznawcy islamu. Wreszcie prawicowi politycy podzielają jego krytykę UE i innych ponadnarodowych organizacji, które mają rzekomo osłabiać suwerenność narodów.
Lewicowe partie populistyczne chcą widzieć FR jako kontynuację ZSRR, a o swoim poparciu dla współczesnej Rosji twierdzą, że to część postawy antyestablishmentowej, walka z międzynarodowym kapitałem. Tyle że dzisiejsza Rosja jest krajem rządzonym przez oligarchię, a Władimir Putin przypomina bardziej uosobienie cara samodzierżawcy niż bolszewika.
Wybory we wrześniu 2022 r. – test dla włoskich partii populistycznych
W lipcu 2022 r. rozpadł się technokratyczny rząd koalicyjny Maria Draghiego, doprowadzając do przedterminowych wyborów we wrześniu 2022 r. Lega, FdI i FI prowadziły wspólną kampanię i utworzyły koalicję w rządzie. FdI zwyciężyło w sondażach z 26% głosów, podczas gdy Lega i FI zdobyły odpowiednio 8,7% i 8,1%. W rezultacie wyłonił się zupełnie nowy układ sił w prawicowej koalicji (Italy: General Election, 2022).
W poprzednich wyborach, w 2018 r., Lega zdobyła 17,3% wobec 14% dla FI i 4,3% dla FdI. Z kolei poparcie M5S spadło z 32,7% do 15,4%. Nie można powiedzieć, że wyniki zależały wyłącznie od stanowiska stron w sprawie agresji rosyjskiej, jednak kwestia Ukrainy z pewnością miała wpływ na wybory głosujących (Results of the parliamentary elections in Italy on March 4th, 2018, 2021).
Włoska opinia publiczna w przeważającej większości obwinia Rosję za inwazję i wyraża poparcie dla Ukrainy (80% obywateli deklaruje, że opowiada się za przyjęciem ukraińskich uchodźców; Freyrie, 2022). Istnieją jednak zasadnicze różnice w obrębie elektoratu. Pod koniec 2022 r. naukowcy z Laboratorium Analiz Politycznych i Społecznych (LAPS) na Uniwersytecie w Sienie poprosili wyborców o wskazanie osoby, która według nich jest głównym odpowiedzialnym za rosyjską inwazję na Ukrainę. Około 59% i 54% wyborców głosujących odpowiednio na partie centroprawicowe i M5S odpowiedziało „Rosja” (dla porównania 75% wyborców centrolewicowych obwinia Rosję za inwazję). Jeśli chodzi o M5S, 20% głosujących stwierdziło, że to Stany Zjednoczone, a 10% – że winę ponosi NATO. Z tego punktu widzenia elektorat M5S jest najbardziej prorosyjski. Wśród centroprawicowych wyborców 16% stwierdziło, że winne są Stany Zjednoczone, a 8% obwinia NATO. Z raportu wynika również, że większość Włochów jest sceptyczna (lub wręcz przeciwna) wobec militarnego wsparcia Ukrainy. Najbardziej krytyczni są wyborcy M5S (60% przeciw) i centroprawicy (57% przeciw; Freyrie, 2022; European Commission, 2022).
Liderzy partii politycznych, żeby istnieć we włoskiej polityce, muszą wczuwać się w nastroje społeczne. A te zdecydowanie są po stronie napadniętej Ukrainy, a nie agresora. Na niewiele się zdały zakrojone na szeroką skalę działania propagandowe Kremla i wykorzystanie znajomości wśród ludzi mediów i polityki.
Włochy już doświadczyły, czym jest współpraca z Rosją, w czasie rosyjskiej aktywności w Libii. Należy tu przypomnieć, że Rosjanie, wspierając rebelię swojego protegowanego generała Haftara , zamierzali przejąć włoskie koncesje wydobywcze znajdujące się pod kontrolą tego watażki, nieuznawanego przez społeczność międzynarodową. Dopiero interwencja wojskowa Włoch, Turcji (po stronie legalnego rządu w Trypolisie), a także pośrednio aktywa włoskich koncernów energetycznych obroniły rząd libijski.
Rosja nie ceni słabych, słabi prowokują agresję i sprzyjają nieetycznym działaniom, mającym na celu osiągnięcie zysku ekonomicznego bądź politycznego ich kosztem. Zapewne także część biznesu włoskiego uznała te działania Rosji za możliwe zagrożenie dla swoich interesów. Wydaje się, że to jednak postawa wyborców włoskich wymusiła zmianę nastawienia włoskich partii politycznych wobec Kremla.
Reakcje czterech partii rządzących na wojnę w Ukrainie. Giorgia Meloni i Fratelli d’Italia – instrumentalizacja wojny jako strategii wyborczej
Historycznie rzecz biorąc, włoska prawica przyjęła zasadniczo proatlantycką postawę, mimo że były tam obecne inspiracje ideą „trzeciej drogi”, czyli braku konieczności opowiadania się po żadnej z rywalizujących stron, tj. Stanów Zjednoczonych czy Związku Radzieckiego. Idee takie były suflowane w interesie Kremla, bowiem osłabiały blok państw demokratycznych. Ogłoszenie neutralności oczywiście nie chroniło przed agresją ze strony totalitarnego, zbrodniczego państwa sowieckiego, realizującego ideę wprowadzenia komunizmu na całym świecie. Przeszkodą ku temu był zorganizowany w NATO kolektywny Zachód. ZSRR nie zaatakowało państw zachodniej Europy, ponieważ nie miało perspektyw na sukces. W ostatnich latach chęć współpracy z Rosją była powszechna wśród włoskich polityków, choć kierowali się oni jednak preferencjami swoich wyborców.
FdI
Giorgia Meloni – liderka FdI i obecna premier Włoch – wielokrotnie w przeszłości chwaliła Putina. Na przykład przy okazji reelekcji Putina na prezydenta w 2018 r. Meloni napisała na Facebooku, że „wola narodu rosyjskiego w wyborach wydaje się jednoznaczna”. Problem w tym, że w warunkach fasadowej demokracji trudno stwierdzić, na ile wynik wyborów rzeczywiście odzwierciedlał wolę wyborców, a na ile był przedmiotem manipulacji (Meloni, 2018). FdI potępiło również sankcje gospodarcze nałożone na Rosję po aneksji Krymu w 2014 r. jako sprzeczne z włoskim interesem narodowym.
Ze wszystkich partii włoskiego systemu partyjnego FdI jest najmniej skompromitowana powiązaniami z Rosją. Po wybuchu wojny Meloni stanowczo potępiła inwazję i poparła działania na rzecz pomocy ukraińskim uchodźcom wojennym. Co więcej, w okresie poprzedzającym wybory w 2022 r., które wygrała jej partia, Meloni próbowała zdystansować FdI od stanowisk jej partnerów wyborczych (tj. Legy i FI, zob. niżej). Celem Meloni w tym względzie było pokazanie się przed krajową i międzynarodową opinią publiczną jako wiarygodna przyszła liderka, będąca częścią kolektywnego Zachodu. FdI, nawet gdy było w opozycji, wspierało inicjatywy rządu na rzecz Ukrainy, w tym opowiedziało się za dostawami broni.
Lega
Lega pod przywództwem Salviniego starała się tłumaczyć działania rosyjskie w zasadzie do 24 lutego 2022 r. Salvini od dawna podziwiał Putina. W marcu 2015 r. oświadczył: „Uważam, że Rosja jest dużo bardziej demokratyczna niż Unia Europejska” (Salvini, Russia molto più demokrata dell’Ue, 2015). W listopadzie 2015 r. stanął przed Parlamentem Europejskim w koszulce z twarzą Putina i oświadczył: „Zamieniłbym dwóch Mattarelli [urzędujący prezydent Włoch – M.P.] na pół Putina!” (Salvini, 2015). W marcu 2018 r. zamieścił na Twitterze przesłanie do rosyjskich wyborców, zachęcając ich do oddania głosu na Putina, którego określił jako „jednego z najlepszych polityków naszej epoki” (Salvini, 2018).
Ta chęć utrzymania dobrych relacji z Rosją i Putinem wynika z przekonania o:
− zbieżności światopoglądowej Salviniego i Putina; Rosja potrafi jak kameleon dostosowywać przekaz w zależności od tego, do kogo ma być kierowany, jak i od aktualnych potrzeb;
− istnieniu ważnych interesów ekonomicznych w Rosji (chodzi o obronę włoskich interesów handlowych, zwłaszcza firm produkcyjnych z północy Włoch operujących na rynku rosyjskim);
− potrzebie szukania wsparcia dla eurosceptycznego programu Legy wśród innych eurosceptycznych partii europejskich, mających w większości prorosyjskie poglądy (np. Frontu Narodowego Marine Le Pen – obie partie należą do tej samej grupy w Parlamencie Europejskim).
Od jakiegoś czasu Lega ma jednak wybór w postaci konserwatywnych światopoglądowo, ale zdecydowanie antykremlowsko nastawionych ugrupowań z Europy Środkowo-Wschodniej czy Skandynawii.
Wyznacznikiem silnych związków między Legą a Kremlem są nie tylko wzajemne uznanie, lecz także formalne powiązania instytucjonalne. W marcu 2017 r. Lega podpisała umowę o współpracy z partią Putina Jedna Rosja (Desiderio, 2017). Była to jedna z rosyjskich prób wzmocnienia powiązań instytucjonalnych z tzw. antysystemowymi partiami z Europy. Były również, jak się okazało, niepotwierdzone domniemania nielegalnego finansowania partii przez Rosję (Italy ends probe of alleged aid to pro-Russia politicians, 2023).
Lega od 2021 r. sprawowała rządy w ramach technokratycznej koalicji kierowanej przez Maria Draghiego. Po inwazji Salvini napisał, że „Lega zdecydowanie potępia jakąkolwiek agresję militarną i ma nadzieję na natychmiastowe zaprzestanie przemocy. Poparcie dla Draghiego za wspólną odpowiedź sojuszników” (Open, 2022). Podczas wywiadu dla Bloomberga we wrześniu 2022 r. Salvini oświadczył: „Moja opinia o Putinie rzeczywiście zmieniła się podczas wojny, bo kiedy ktoś zaczyna najeżdżać, bombardować, wysyłać czołgi do innego kraju, no cóż, wszystko się zmienia” (Gonzalez, b.r.). Partia głosowała za nowymi sankcjami wobec Rosji i wysłaniem broni do Ukrainy (Discussing Ukraine: Salvini’s League nods to Xi and Putin, 2023), chociaż przywódcy partii wyrazili sceptycyzm wobec sankcji, argumentując, że zaszkodziłyby one włoskiej gospodarce, i stwierdzili, że rzekomo nie wykorzystuje się okazji do negocjacji, by ustanowić pokój (Roberts, 2022). Takie głosy świadczą o tym, że politycy ignorują próby – podejmowane samodzielnie i wielokrotnie – porozumienia się ze strony prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego, a także mediacje rządów Francji, Niemiec i Turcji. Pomoc dla ukraińskich uchodźców wojennych została przyjęta przez partię ze zrozumieniem, choć generalnie Lega ma sceptyczny stosunek do emigracji. Salvini określił Ukraińców jako „prawdziwych” uchodźców (L’Agenzia Nazionale Stampa Associata, 2022).
Forza Italia
Forza Italia była uznawana za jeden filarów prorosyjskiego lobby we Włoszech. Silvio Berlusconi, lider partii, od dawna przyjaźni się z Putinem. Rosjanie uznali Berlusconiego za trwały element włoskiej sceny politycznej. Zaczęto intensywniejsze próby zbliżenia z tym politykiem podczas jego drugiej kadencji na stanowisku premiera Włoch, tj. w latach 2001–2006. Można jednak uznać, że pierwsze kontakty z Rosją musiał mieć już wcześniej – w 2003 r. Berlusconi usprawiedliwiał bowiem jej brutalną represję w Czeczenii jako „operację antyterrorystyczną” (Berlusconi difende Putin e attacca la stampa, 2003). Tyle że to Kreml używał terrorystycznych metod w rozprawie z dążeniami niepodległościowymi Czeczenów. Masowe mordy na ludności cywilnej, mające zastraszyć i złamać opór walczących, zabójstwo prezydenta Czeczenii Dżochara Dudajewa, gdy próbował nawiązać rozmowy pokojowe z prezydentem Rosji, można uznać za przejaw zbrodniczej, imperialnej polityki Kremla, prowadzonej nieprzerwanie od setek lat.
Berlusconi z Putinem po raz pierwszy spotkał się na szczycie G8 w Genui w 2001 r. W kolejnych latach spotykali się nie tylko jako szefowie rządów, lecz także prywatnie, często występowali razem publicznie i wymieniali się kosztownymi prezentami. W 2010 r. Berlusconi ogłosił Putina „darem od Pana” (Lombardozzi, 2010). W 2019 r. Putin odwzajemnił się, nazywając Berlusconiego „politykiem światowej rangi” (De Feo, 2019). W 2015 r., już po aneksji Krymu, Berlusconi przyjął zaproszenie prezydenta FR i spotkał się z nim w Sewastopolu (Putin and Berlusconi in Crimea wine row, 2015). Berlusconi darzy Putina nie tylko osobistą przyjaźnią, lecz także podziwem, ponieważ też chciałby być „silnym przywódcą” we Włoszech, ale z powodu ograniczeń systemowych nie może nim zostać; łączyły obu polityków także relacje biznesowe i polityka.
W 2005 r. rząd Berlusconiego przygotował porozumienie, dzięki któremu rosyjski koncern „Gazprom” mógłby wejść bezpośrednio na włoski rynek dystrybucyjny. Pod hasłami tańszego gazu dla włoskich konsumentów krył się być może własny interes Berlusconiego. Umowa ta mogła prowadzić do silniejszego uzależnienia Włoch od rosyjskiego gazu i osłabić lokalne koncerny energetyczne. Berlusconi zaangażował się politycznie i dyplomatycznie na rzecz zbliżenia Rosji z państwami kolektywnego Zachodu. Niewątpliwie pomógł Rosji w negocjacjach porozumień między Rosją a NATO. Na szczycie NATO w Rzymie w 2002 r. między innymi z jego inicjatywy utworzono nieistniejącą już Radę NATO–Rosja.
Miał to być punkt zwrotny w kolejnym resecie w stosunkach między Rosją a Zachodem. Politycy Zachodu, ignorując masowe brutalne zbrodnie w Czeczenii, bezrefleksyjnie przyjęli optymistyczny scenariusz, w którym Rosja mimo wszystko będzie się zbliżać do zachodnich standardów. Nawet inwazja na Gruzję w 2008 r. i sprawa zabójstwa Siergieja Magnitskiego (Russia ‘is now a criminal state’, says Bill Browder, 2009), nagłośniona w 2009 r., nie zmieniła zasadniczo relacji włosko-rosyjskich. Bezpośrednio po rosyjskiej inwazji na Ukrainę Berlusconi starał się mówić o Putinie jak najmniej i nie potępiał wprost tego aktu agresji. W kwietniu 2022 r. jednak przekazał do mediów oświadczenie, w którym przyznał, że jest „głęboko rozczarowany i zasmucony zachowaniem Putina” (Berlusconi alla convention di Forza Italia, 2022). Mimo słów krytyki jego stanowisko nie było jednoznaczne. We wrześniu 2022 r. w wywiadzie telewizyjnym powiedział, że Putin „został zmuszony do przeprowadzenia tej specjalnej operacji na Ukrainie”, aby „zastąpić rząd Zełenskiego przyzwoitymi ludźmi” (ADN Kronos, 2022). W październiku w ujawnionym nagraniu powiedział, że „ponownie nawiązał kontakt” z prezydentem Putinem (Berlusconi: “Ho riallacciato i rapporti con Putin”, 2022). W lutym 2023 r., po spotkaniu Meloni z Zełenskim, Berlusconi zaatakował słownie prezydenta Ukrainy, twierdząc, że nigdy by się z nim nie spotkał, co wywołało polityczne zakłopotanie w koalicji (Suglia, 2023).
Movimento 5 Stelle
Movimento 5 Stelle, inna włoska partia, wyrosła na kontestacji elit politycznych po lutym 2023 r.; ogłosiła pokój, ale nie za wszelką cenę. Partia kreuje się jako trzecia siła, alternatywa dla prawicy i lewicy, licząc na zmęczenie elektoratu tradycyjnymi partiami (Colloca, Marangoni, 2017, s. 53–83).
M5S ma swoje korzenie we włoskich lewicowych ruchach społecznych (Biancalana, 2022, s. 21), które zostały przyciągnięte do „bezkompromisowej” obrony demokracji i praw człowieka przez Giuseppe Piera „Beppe” Grilla. Dlatego w 2006 r., kiedy zamordowano dziennikarkę Annę Politkowską, Grillo napisał, że „Rosja jest demokracją opartą na eksporcie gazu i ropy. Gdyby tego nie eksportowali, wróciliby do starej, dobrej dyktatury z wcześniejszych czasów” (Kirchgaessner, 2017). Z czasem jednak stanowisko M5S się zmieniło, a partia zaczęła wyrażać sympatię dla Rosji.
Dla M5S Rosja wydawała się przykładem zdecydowanej opozycji wobec Stanów Zjednoczonych i UE, postrzeganych przez partię jako szkodzące interesom narodowym Włoch. Można zrozumieć pewne rozgoryczenie Unią Europejską, która poprzez swoją politykę harmonizacji ogranicza krajom członkowskim swobodę decydowania o wielu aspektach życia gospodarczego i społecznego. Należy pamiętać, że Stany Zjednoczone to jednak jeden z głównych rynków eksportowych Włoch i gwarant bezpieczeństwa państwa włoskiego, zatem taka krytyka opiera się na emocjach oderwanych od realiów. M5S protestował przeciwko budowie gazociągu TAP, mającego uniezależnić Europę od gazu rosyjskiego (Grillo, 2014, 20 września; 2014, 21 września). Krytykował plany wydobycia ropy na dnie morza Śródziemnego, które były wspierane przez rząd, by uniezależnić się od rosyjskiej ropy (Grillo, 2014a, 15 września).
We wrześniu 2014 r. pojawił się także tekst Aldo Giannuli, w którym politolog radził, by porozumieć się z Moskwą i nie narażać kontaktów handlowych z Rosją, bo to będzie zbyt kosztowne dla gospodarki Włoch (Grillo, 2014, 4 września). Na jego blogu pojawił się antyamerykański wpis, w którym połączył krytykowaną proamerykańskość z niezgodą na aneksję Krymu (Grillo, 2014, 19 marca). W 2014 r. Grillo napisał na blogu, że „M5S nie jest ani prorosyjski, ani proamerykański; jest pro włoski” (Grillo, 2014, 6 września). W rzeczywistości wraz z instytucjonalizacją partii w rządzie i po rosyjskich próbach stworzenia powiązań z odnoszącymi sukcesy europejskimi partiami populistycznymi stanowisko Grilla – i niektórych posłów z tej partii – stawało się coraz bardziej proputinowskie. Pochwalił on zarządzanie rublem i zasugerował, że Włochy powinny wyjść ze strefy euro (Grillo, 2014, 26 grudnia).
Można nie lubić strefy euro, ale akurat rosyjska polityka nie powinna tu być wyznacznikiem. Włochy nie są gospodarką surowcową, a polityka aprecjacji rubla była powiązana z wysokimi cenami surowców energetycznych w tym czasie. Pojawił się tekst wyjaśniający przyczyny protestów społecznych na Bliskim Wschodzie, dziwnie bliski tezom propagandy rosyjskiej (Grillo, 2014b, 15 września). Na przykład M5S potępił europejskie sankcje nałożone na Moskwę po aneksji Krymu (Grillo, 2015, 29 lipca). W wywiadzie udzielonym w 2017 r. Grillo stwierdził, że „Putin jest tym, który mówi najrozsądniejsze rzeczy o polityce zagranicznej. Embargo nałożone na Rosję kosztuje nas 7 miliardów euro rocznie. Jesteśmy za zniesieniem sankcji wobec Moskwy” (Picardi, 2017). Krajowe skutki gospodarcze sankcji prawdopodobnie napędzały retorykę Grilla, która wyraźnie koncentrowała się na interesie narodowym. Po wyborach w 2018 r. M5S utworzył z Legą rząd, który podobnie podszedł do włoskiego interesu narodowego, zwłaszcza w zakresie handlu i ekonomii – „Jesteśmy za zniesieniem sankcji wobec Moskwy” (Picardi, 2017).
Grillo nie wygłosił publicznego oświadczenia po inwazji w lutym 2022 r., choć potępił ją nowy szef partii Giuseppe Conte. W ramach rządu Draghiego M5S głosował za sankcjami i wysłaniem broni (wyrażając przy tym wątpliwości co do skuteczności tych działań i ich wpływu na Włochy). Wreszcie latem 2022 r. w partii doszło do rozłamu po wewnętrznej kampanii (którą popierał Conte) na rzecz zaprzestania dostaw włoskiej broni do Ukrainy.
W maju 2022 r. na blogu Grilla pojawił się artykuł byłego ambasadora Włoch w Albanii, Tanzanii, Arabii Saudyjskiej i Angoli, w którym powtórzono tezy propagandy rosyjskiej o rzekomo rosyjskim Krymie, przemilczając politykę aneksji, wojen zaborczych i ludobójstwa na ludności autochtonicznej Krymu, której zwieńczeniem były czystki etniczne i wysiedlenia z rozkazu Józefa Stalina, dokonane w 1944 r.
Luigi Di Maio, ówczesny, bardziej atlantycki minister spraw zagranicznych, opuścił partię, mówiąc, że „jesteśmy zmuszeni wybrać, po której stronie stanąć w tym momencie historii – z Ukrainą-ofiarą czy z Rosją-agresorem” (Balmer, 2022); następnie oskarżył Contego o „uleganie propagandzie Putina” (Messa, 2022). M5S sprzeciwia się teraz wysyłaniu broni do Ukrainy, co jest powrotem partii do jej tradycyjnej orientacji pacyfistycznej, którą podziela ze skrajną lewicą we Włoszech.
Rosjanie poprzez siatkę różnych tzw. niezależnych od mainstreamu portali internetowych, a także indywidualnych kont próbują wpływać na opinie środowisk skrajnej prawicy i skrajnej lewicy. Na przykład pozaparlamentarny ruch kojarzony z prawicą narodową – Movimento Nazionale – zorganizował akcję przeciwko wsparciu Ukrainy przez rząd włoski (Movimento Nazionale – La Rete dei Patrioti, 2023, 7 maja). Uzasadnił to działanie argumentem, który także pojawia się w narracjach skrajnej lewicy, mianowicie uniezależnienia polityki Włoch od wpływów amerykańskich. Movimento Nazionale korzysta z tzw. inwersji logicznej, czyli sprytnego podmieniania i mieszania przyczyn ze skutkami. W takim świetle to nie Rosja podnosi poziom konfliktu, atakując niezależny kraj – Ukrainę – ale to Stany Zjednoczone zaogniają sytuację, ponieważ pomagają ofierze agresji. No i podano przykład, że Stany Zjednoczone przekazały Ukrainie amunicję pancerną ze zubożonym uranem, pomijając przy tym fakt, że Rosja używa termitu i fosforu na obszarach o wysokiej gęstości zaludnienia (Mariupol). Kolejnym argumentem przytaczanym przeciwko pomocy Ukrainie jest to, że taka pomoc jest sprzeczna z włoskim interesem narodowym, ponieważ naraża państwo na wysokie ryzyko ataku rosyjskiego, uniemożliwia mu odgrywanie roli mediacyjnej, a ponadto sankcje wobec Rosji mocno obciążają włoską gospodarkę i kieszenie obywateli.
Osobną grupą, na szczęście nieliczną, są środowiska kibicowskie, tzw. ultras, do których próbuje docierać rosyjski przekaz propagandowy. Pojawiały się osoby z tych środowisk w Donbasie, by podjąć walkę po stronie Rosji. Ich głęboka niechęć do świata, w którym żyli, do systemu liberalnej demokracji, zakłamanych polityków i do kapitalizmu nakierowała ich uwagę na tych, którzy w swoich narracjach walczą ze „zgniłym Zachodem”. Łatwo przy tym idealizować Rosję, kiedy się tam nie żyje i nie zna realiów tam panujących. Ze środowisk włoskich ultras rekrutowali się międzynarodowi bojownicy walczący z „kijowską juntą” po stronie Kremla (The Italian football hooligan who fled house arrest to become a pro-Russian fighter in Ukraine, 2018).
Zwiększone ryzyko dla całej Europy pojawi się wtedy, gdy Rosjanie pokonają Ukrainę. Sankcje wobec Rosji i tak kosztują mniej niż przyszły konflikt z imperialnym zbrodniczym państwem, pobudzonym przez słabość Zachodu.
Podsumowanie
Możemy stwierdzić, że partie uznawane za populistyczne dostosowały się do sytuacji i uwzględniły w swoich działaniach politycznych to, po której stronie są sympatie włoskiej opinii publicznej. Jeśli chodzi o prawicową koalicję, Meloni (liderka najmniej skompromitowana rosyjskimi więzami) wykorzystała wojnę do zdobycia wiarygodności na arenie międzynarodowej i złagodzenia swojego wizerunku, by dostać się do rządu. Salvini i Berlusconi, pomimo ugruntowanych powiązań z Putinem i obawy, że stracą konsensus i międzynarodową wiarygodność, głosowali za sankcjami i wysyłaniem broni do Ukrainy w ramach administracji zarówno Draghiego, jak i Meloniego, choć nieco mniej entuzjastycznie niż FdI. Wyrażali sceptycyzm wobec tych środków, ale bardziej w słowach niż w czynach, cały czas uważając, by nie popierać wprost Putina i zamiast tego skupiać się na skutkach wojny, na przeciwdziałaniu jej konsekwencjom w gospodarce i staraniach nad utrzymaniem pokoju. Ponadto, zrobiono wyjątek dla emigracji wojennej z Ukrainy. Lider M5S, Giuseppe Conte, podtrzymał swoje stanowisko przeciwko wysyłaniu broni i opowiadaniu się za „utrzymywaniem pokoju”. Płynność i oportunizm M5S pozwoliły partii na jednoczesne zajmowanie stanowisk popieranych przez elektorat zarówno lewicowy (antyamerykanizm, pacyfizm), jak i prawicowy (obrona narodowego interesu gospodarczego).
Okoliczności wojny w Ukrainie po raz kolejny pokazują zdolność partii uznawanych za populistyczne do szybkiego dostosowywania się do zmieniających się nastrojów społecznych i do wykorzystywania „wkalkulowanej niejednoznaczności postaw” (Wodak, 2015). To może wyjaśniać, w jaki sposób partie, które wcześniej wspierały Putina, mogły szybko przystosować się do nowej sytuacji, potępiając inwazję i przyjmując uchodźców, jednocześnie wykorzystując postulaty utrzymania pokoju i narodowych interesów gospodarczych jako pretekst dla sprzeciwu wobec działań przeciwko Rosji (Uniacke, 2022).
Rosyjska inwazja oraz szerokie społeczne i instytucjonalne poparcie, które w jej następstwie uzyskała Ukraina, zmusiły większość włoskich partii do rewizji swoich stanowisk i modyfikacji prowadzonych narracji. Jednocześnie okazuje się, że w obszarze gospodarczym nawet po 24 lutym 2022 r. politycy w przeszłości zdecydowanie prorosyjscy używają powszechnie akceptowanych argumentów (dbałość o naturalne środowisko), nie kompromitując się tym, i w dalszym ciągu wspierają rosyjskie interesy we Włoszech.
Bibliografia
‘See what your friend Putin has done’: Salvini mocked in Poland. (2022, 9 marca). Euronews. https://www.euronews.com/2022/03/09/see-what-your-friend-putin-has-done-salvini-mocked-in-poland
Abitbol, W., Couteaux, P.M. (1999). Souverainisme, j’écris ton nom. Le Monde. https://www.lemonde.fr/archives/article/1999/09/30/souverainisme-j-ecris-ton-nom_3569963_1819218.html
ADN Kronos. (2022, 22 września). Ucraina, Berlusconi: “Putin spinto a inventarsi l’operazione specjale”. https://www.adnkronos.com/ucraina-berlusconi-putin-spinto-a-inventarsi-loperazione-speciale_6folBm5Ei1yMv0fnJjyRDV
L’Agenzia Nazionale Stampa Associata (ANSA). (2022, 23 czerwca). Salvini, ucraini sono veri profughi,non quelli col telefonino. https://www.ansa.it/sito/notizie/topnews/2022/06/23/salviniucraini-sono-veri-profughinon-quelli-col-telefonino_14933376-1e97-4dfb-9987-340a6a74f84c.html
Albertazzi, D., Giovannini, A., Seddone, A. (2018). ‘No regionalism please, we are Leghisti!’ The transformation of the Italian Lega Nord under the leadership of Matteo Salvini, Regional & Federal Studies, 28(5), 645–671. https://doi.org/10.1080/13597566.2018.1512977
Anesi, C., Bagnoli, L., Laine, M. (2023). Italian Politicians and Big Business Bought into Russian Occupation of Crimea. Organized Crime and Corruption Reporting Project. https://www.occrp.org/en/investigations/italian-politicians-and-big-business-bought-into-russian-occupation-of-crimea
Balmer, C. (2022, 20 czerwca). Italian foreign minister accuses own party of ‘immaturity’ over Ukraine. Reuters. https://www.reuters.com/world/europe/italian-foreign-minister-accuses-own-party-immaturity-over-ukraine-2022-06-19/
Berlusconi alla convention di Forza Italia: “Deluso da Putin. A Bucha crimini di guerra. Spetta a Mosca far tacere le armi”. (2022, 9 kwietnia). La Repubblica. https://www.repubblica.it/politica/2022/04/09/news/berlusconi_convention_forza_italia-344815053/
Berlusconi difende Putin e attacca la stampa. (2003, 6 listopada). La Repubblica. https://www.repubblica.it/2003/k/sezioni/esteri/putinroma/berluprodi/berluprodi.html
Berlusconi: “Ho riallacciato i rapporti con Putin”. Poi smentisce. LaPresse pubblica audio. (2022, 18 października). Il Sole 24 Ore. https://www.ilsole24ore.com/art/berlusconi-ho-riallacciato-rapporti-putin-poi-smentisce-AErlNd9B?refresh_ce=1
Biancalana, C. (2020). From social movements to institutionalization: The Five-star Movement and the high-speed train line in Val di Susa. Contemporary Italian Politics, 12(2), 155–168. https://doi.org/10.1080/23248823.2020.1743469
Biancalana, C. (2022). Political Parties and the Challenge of Disintermediation. Rhetoric and Practices of Organisational Change in Italy. Nomos. https://doi.org/10.5771/9783748912644
Biancalana, C. (2023). Italy’s multiple populisms facing the Russo-Ukrainian war. W: G. Ivaldi, E. Zankina (red.), The Impacts of the Russian Invasion of Ukraine on Right-wing Populism in Europe (s. 187–198). European Center for Populism Studies (ECPS). https://doi.org/10.55271/rp0022
Bordignon, F., Ceccarini, L. (2019). Five stars, five years, five (broken) taboos. W: L. Ceccarini, J.L. Newell (red.), The Italian general election of 2018 (s. 139–163). Palgrave Macmillan.
Bulli, G., Tronconi, F. (2011). The Lega Nord. W: A. Elias, F. Tronconi (red.), From protest to power: Autonomist parties and the challenges of representation (s. 51–74). Braumüller.
Colloca, P., Marangoni, F. (2017). L’andamento elettorale: analisi della “natura” mutevole del Movimento 5 stelle. W: P. Corbetta (red.), M5S. Come cambia il partito di Grillo (s. 53–83). Il Mulino.
De Feo, F. (2019, 5 lipca). Putin: “Silvio politico di statura mondiale”. Il Giornale. https://www.ilgiornale.it/news/politica/silvio-politico-statura-mondiale-1721455.html
Desiderio, A. (2017, 11 kwietnia). Putin’s Party Signs Cooperation Deal with Italy’s Far-Right Lega Nord. The Daily Beast. https://www.thedailybeast.com/cheats/2017/03/06/putin-s-party-signs-cooperation-deal-with-italy-s-far-right-lega-nord
Di Maio lascia i 5Stelle: “Bisogna scegliere da che parte stare della storia. Alcuni dirigenti hanno rischiato di indebolire l’Italia”. (2022, 21 czerwca). La Repubblica. https://www.repubblica.it/politica/2022/06/21/news/luigi_di_maio_scissione_m5s_giuseppe_conte_grillo-354923869/
Discussing Ukraine: Salvini’s League nods to Xi and Putin. (2023, 21 marca). Decode39. https://decode39.com/6203/discussing-ukraine-salvini-league-xi-putin/
European Commission. (2022). Public Opinion on the War in Ukraine. https://www.europarl.europa.eu/at-your-service/files/be-heard/eurobarometer/2022/public-opinion-on-the-war-in-ukraine/en-public-opinion-on-the-war-in-ukraine-20221020.pdf
Fella, S., Ruzza, C. (2013). Populism and the fall of the centre-right in Italy: The end of the Berlusconi model or a new beginning? Journal of Contemporary European Studies, 21(1), 38–52. https://doi.org/10.1080/14782804.2013.766475
Ferrares, M. (2022). Why Russia Is the Big Winner in Italy’s Election. Foreign Policy. https://foreignpolicy.com/2022/10/12/meloni-italy-russia-big-winner-election/
Freyrie, M. (2022, 21 października). Italiani incerti e divisi sulla guerra in Ucraina. AffarInternazonali. https://www.affarinternazionali.it/?p=100829
Gonzalez, G. (b.r.). Matteo Salvini to Bloomberg: “When I Changed My Mind About Putin”. And sound the alarm in China. The Nation View. https://thenationview.com/politics/100163.html
Grillo, B. (2014, 19 marca). Mio fratello #èdelpdperché. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/mio-fratello-edelpdperche/
Grillo, B. (2014, 4 września). Il M5S non è filo-russo né filo-americano, è filo-italiano. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/il-m5s-non-e-filo-russo-ne-filo-americano-e-filo-italiano/
Grillo, B. (2014, 6 września). No alla guerra in Ucraina! Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/no-alla-guerra-in-ucraina/
Grillo, B. (2014a, 15 września). #NonToccateIlMediterraneo. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/nontoccateilmediterraneo/
Grillo, B. (2014b, 15 września). Passaparola: Gli USA, l’ISIS e la ragione della guerra in Iraq, di Marcello Foa. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/passaparola-gli-usa-lisis-e-la-ragione-della-guerra-in-iraq-di-marcello-foa/
Grillo, B. (2014, 20 września). Il M5S contro il TAP, grande opera per speculatori. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/il-m5s-contro-il-tap-grande-opera-per-speculatori/
Grillo, B. (2014, 21 września). La vera energia della Puglia. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/la-vera-energia-della-puglia/
Grillo, B. (2014, 26 grudnia). Rublo e Euro. Dalla Russia con amore. #Putin. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/rublo-e-euro-dalla-russia-con-amore-putin/
Grillo, B. (2015, 29 lipca). Una delegazione di pace M5S in Russia e Crimea. Il Blog di Beppe Grillo. https://beppegrillo.it/una-delegazione-di-pace-m5s-in-russia-e-crimea/
Hawkins, K.A., Kaltwasser, C.R. (2019). Introduction: The Ideational Approach. W: R.E. Carlin, L. Littvay, C.R. Kaltwasser (red.), The Ideational Approach to Populism: Concept, Theory, and Analysis. Routledge.
Italy ends probe of alleged aid to pro-Russia politicians. (2023, 28 kwietnia). AP News. https://apnews.com/article/italy-russia-salvini-rosneft-league-06787ee82a5d15eaf6ca99b456759201
Italy: General Election. (2022, 3 października). European Movement. https://www.europeanmovement.ie/italy-general-election-september-2022/
Ivaldi, G., Lanzone, M. E., Woods, D. (2017). Varieties of populism across a left‐right spectrum: The case of the Front National, the Northern League, Podemos and Five Star Movement. Swiss Political Science Review, 23(4), 354–376. https://doi.org/10.1111/spsr.12278
Kirchgaessner, S. (2017, January 5). Italy’s Five Star Movement part of growing club of Putin sympathisers in west. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2017/jan/05/five-star-movement-beppe-grillo-putin-supporters-west
Lepido, D., Albanese, C. Ebhardt, T. (2022, 19 września). Italy’s Salvini wants $30 billion to aid companies hit by energy prices. Bloomberg. https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-09-19/salvini-wants-30-billion-for-italy-inc-to-survive-energy-woes
Lombardozzi, N. (2010, 11 września) “Putin un dono del Signore”. Gelo in platea per lo show di Silvio. La Repubblica. https://www.repubblica.it/politica/2010/09/11/news/dono_signore-6958184/
Meloni, G. (2018, 18 marca). Komplementy dla Władimira Putina z okazji czterokrotnej reelekcji na prezydenta Federacji Rosyjskiej. Facebook. Pozyskano 28.05.2023 z: https://www.facebook.com/giorgiameloni.paginaufficiale/posts/complimenti-a-vladimir-putin-per-la-sua-quarta-elezione-a-presidente-della-feder/10156154246102645/?locale=it_IT
Messa, D. (2022, 8 lipca). Di Maio all’attacco su Conte e la Russia: “Aprire la crisi significa prestare il fianco alla propaganda di Putin”. La Stampa. https://www.lastampa.it/politica/2022/07/08/news/di_maio_allattacco_su_conte_e_la_russia_aprire_la_crisi_significaprestare_il_fianco_alla_propaganda_di_putin-5433793/
Mosca, L., Tronconi, F. (2019). Beyond left and right: the eclectic populism of the Five Star Movement. West European Politics, 42(6), 1258–1283. https://doi.org/10.1080/01402382.2019.1596691
Movimento Nazionale – La Rete dei Patrioti. (2023, 7 maja). Gli attivisti dell’associazione Vento dell’Est [z załączonym zdjęciem]. Facebook. https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid02aTGER7c2Pt9FnYkBB29cAVhbGN1V66P1pa61Pj1rwpzYKv9Dbf83jppsyPkMQ6Jnl&id=100064842426786
Open. (2022, 24 lutego). Anche Salvini contro Putin: “La Lega condanna ogni aggressione militare. Risposta comune degli alleati”. https://www.open.online/2022/02/24/guerra-ucraina-salvini-lega-condanna/
Pantucci, R., Ambrosetti, E.T. (2022). Russian and Chinese Influence in Italy. Royal United Services Institute. https://rusi.org/explore-our-research/publications/emerging-insights/russian-and-chinese-influence-italy
Passarelli, G., Tuorto, D. (2018). La Lega di Salvini. Il Mulino.
Picardi, A. (2017, 9 marca). Tutte le fregole filo-Putin del Movimento 5 Stelle. Formiche. https://formiche.net/2017/03/m5s-putin-russia-grillo/
Putin and Berlusconi in Crimea wine row. (2015, 19 września). BBC. https://www.bbc.com/news/world-europe-34297545
Results of the parliamentary elections in Italy on March 4th, 2018. (2021). Statista. https://www.statista.com/statistics/813006/results-of-parliamentary-elections-in-italy/
Roberts, H. (2022, 4 września). Italy’s Salvini says West should rethink sanctions for Russia. Politico. https://www.politico.eu/article/italys-salvini-says-west-should-rethink-sanctions-for-russia/
Russia ‘is now a criminal state’, says Bill Browder. (2009, 23 listopada). BBC. http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/8372894.stm
Russian interference in Italy goes on. Here’s what Suvlov said. (2022). Decode39. https://decode39.com/4056/russian-interference-in-italy-goes-on-here-is-what-suvlov-said/
Russian propaganda in Italian media. (2022, 9 czerwca). GOV.PL. https://www.gov.pl/web/special-services/russian-propaganda-in-italian-media
Ruzza, C. (2013). AntiRacism at the EU Level. W: S. Fella, C. Ruzza (red.), Anti-Racist Movements in the EU. Between Europeanisation and National Trajectories. Palgrave Macmillan.
Salvini, M. (2015, 25 listopada). [Salvini w koszulce z twarzą W. Putina]. Facebook. https://www.facebook.com/salviniofficial/photos/a.278194028154/10153394730283155/?type=3
Salvini, M. [@matteosalvinimi]. (2018, 17 marca). Mi auguro che domani i russi rieleggano il presidente Putin [z załączonym zdjęciem] [Tweet]. Twitter. https://twitter.com/matteosalvinimi/status/975111080216326144
Salvini, Russia molto più demokrata dell’Ue. (2015, 11 marca). ANSA. https://www.ansa.it/europa/notizie/rubriche/voceeurodeputati/2015/03/11/salvini-russia-molto-piu-democratica-dellue_4dc84ca4-580e-40f2-bfbf-20c6ca2b49dd.html
Suglia, M. (2023, 12 lutego). Berlusconi: ‘Da premier non sarei mai andato da Zelensky’. ANSA. https://www.ansa.it/sito/notizie/politica/2023/02/12/berlusconi-da-premier-non-sarei-mai-andato-da-zelensky_c3f4cd65-ccb9-4f0d-b813-9cc8a4b26379.html
Tarchi, M. (2018). Italia populista Dal qualunquismo a Beppe Grillo. Il Mulino.
The Italian football hooligan who fled house arrest to become a pro-Russian fighter in Ukraine. (2018, 10 kwietnia). The Local. https://www.thelocal.it/20180410/andrea-palmeri-italian-football-hooligan-russian-separatist-lugansk-ukraine
Uniacke, R. (2022, 8 lipca). Libya Could Be Putin’s Trump Card. Foreign Policy. https://foreignpolicy.com/2022/07/08/wagner-group-libya-oil-russia-war/
Why does Russia support Field Marshal Haftar? (2018). Topwar. https://en.topwar.ru/150461-zachem-rossija-podderzhivaet-feldmarshala-haftara.html
Wodak, R. (2015). The Politics of Fear. What Right-Wing Populist Discourses Mean. Sage. https://doi.org/10.4135/9781446270073
Z podziękowaniem dla Pani dr Sylwii Mazurek za inspirację i wsparcie
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
All texts published by the Warsaw Institute Foundation may be disseminated on the condition that their origin is credited. Images may not be used without permission.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
