OPINIE
Data: 17 października 2022 Autor: Mariusz Patey
Nie tylko AK, nie tylko mężczyźni. Różne koncepcje walki o niepodległość po klęsce wrześniowej 1939 r. Szkic o Irenie Iłłakowiczowej i Klementynie Mańkowskiej cz.2
W artykule przedstawiono dwiemniej znane polskie organizacje podziemne, które prowadziły walkę z państwami najeźdźczymi – III Rzeszą i ZSRR: Organizację Wojskową Związek Jaszczurczy – NSZ i Muszkieterzy. Przybliżono także sylwetki Ireny Iłłakowiczowej i Klementyny Mańkowskiej uczestniczących w ramach swoich organizacji w działaniach przeciw okupantom. Autor starał się pokazać wybór różnych dróg walki o niepodległość, nie wyciągając przy tym pospiesznych wniosków wartościujących.
Wojskowa Organizacja Związek Jaszczurczy ZJ i Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) – opozycja w Polskim Państwie Podziemnym
Jedną z pierwszych organizacji, które powstały w strefie okupacyjnej Niemiec, była powołana już w połowie października 1939 r. przez przedwojenne środowiska narodowo-radykalnej młodzieży, tj. ONR-ABC, Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy (OW ZJ). Nazwa nawiązywała do Związku Jaszczurczego – utworzonego w XIV w. przez szlachtę pruską i polską z ziemi chełmińskiej (będącej w tym czasie we władaniu zakonu krzyżackiego) jako bractwo rycerskie, mające bronić członków przed wszelkim bezprawiem władzy. Wedle legendy Związek Jaszczurczy miał tajny cel przyłączenia ziemi chełmińskiej do Korony Polskiej.
Zadaniem OW ZJ była walka o odzyskanie niepodległości Polski. Jej program można podsumować takimi określeniami jak romantyzm celów i pragmatyzm w doborze środków ich realizacji. W swej wizji Polskę widziano w granicach na wschodzie z 1939 r., na zachodzie opartą o Nysę i Odrę z polskimi Prusami. Wielu członków OW ZJ głosiło potrzebę odnowy moralnej w duchu etyki katolickiej i nauki społecznej. Widoczne były wpływy katolickiego pisarza i myśliciela, Gilberta Keitha Chestertona, i jego teorii tzw. dystrybucjonizmu, odrzucającej zarówno kapitalizm, jak i socjalizm. Chesterton głosił potrzebę budowy społeczeństwa opartego na upowszechnieniu drobnej własności. Głoszący tę teorię, kierując się doświadczeniem kryzysu lat 30., poddawali krytyce zarówno autorytaryzm rządów sanacyjnych, jak i model demokracji liberalnej.
W miarę przyłączania się różnych grup i grupek spektrum poglądów na przyszłe państwo polskie się rozszerzało, a łączyła je walka o niepodległy i suwerenny kraj oraz działania przeciwko dwóm wrogom – III Rzeszy i ZSRR. Zgodnie z instrukcją wydaną przez Mieczysława Dukalskiego, szefa struktur na Pomorzu, Polacy powinni unikać poboru. Tych już powołanych na front wschodni zobowiązywano do walki z Sowietami, a skierowanych na front zachodni do dezercji i nawiązywania kontaktu z władzami emigracyjnymi RP . Wielu członków władz OW ZJ, na początku okupacji będąc bardzo młodymi ludźmi, musiało poddać się twardym rygorom konspiracji. Koncepcje polityczne przyszłej Polski z natury nie stanowiły priorytetu w warunkach walki z okupantami. Ci, którzy przeżyli okupację i znaleźli się na Zachodzie, kontynuowali działalność na rzecz odzyskania przez Polskę pełnej niepodległości bez komunizmu i podjęli współpracę z rządami państw zachodnich. W wieku dojrzałym nie odchodzili od Kościoła katolickiego i opowiadali się wyraźnie za wolną, niezawisłą i demokratyczną ojczyzną. Większości z nich nie dane jednak było dożyć upadku komunizmu.
OW ZJ uznała rząd RP na uchodźstwie, natomiast w stosunku do ZWZ-AK i instytucji PPP podchodziła jak do jednej z wielu organizacji partnerskich i nie godziła się na podporządkowanie. W szeregach OW ZJ było wielu oficerów odnoszących się sceptycznie do rządów sanacji. Z organizacją współpracował m.in. gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz, ostatni dowódca formacji zbrojnych Białoruskiej Republiki Ludowej.
W 1942 r. doszło do połączenia z częścią środowisk Stronnictwa Narodowego i jego zbrojnego ramienia Narodowej Organizacji Wojskowej oraz licznych środowisk narodowych i niepodległościowych, tj. Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa, Polski Obóz Narodowo-Syndykalistyczny, Zakon Odrodzenia Polski, Zbrojne Pogotowie Narodu, Legion Unii Narodów Słowiańskich, a także częściowo inne, mniejsze organizacje konspiracyjne o charakterze polityczno-wojskowym, wojskowym, wywiadowczym i propagandowym, takie jak: Tajna Armia Polska, Organizacja Wojskowa „Wilki”, Polskie Wojska Unijne, Polska Organizacja Zbrojna, Bojowa Organizacja Wschód, Konfederacja Zbrojna . Powstała też struktura cywilna pod nazwą Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna (TNRP), opozycyjna do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (PKP). Kierowniczą rolę w TNRP odgrywał Jerzy Olgierd Iłłakowicz.
Organizacja skupiała się na rozbudowie struktur konspiracyjnych i wywiadowczych szykowanych jako kadry dla przyszłego powstania ogólnonarodowego, które miało wybuchnąć, kiedy okupanci wystarczająco osłabną walką ze sobą. Zwłaszcza pion wywiadu przedstawiał się imponująco i odnosił sukcesy do czasu rozbicia go przez służby niemieckie. W wywiadzie OW ZJ i NSZ aktywnie uczestniczyły kobiety. Jedną z nietuzinkowych postaci była Irena Iłłakowiczowa, żona jednego ze współzałożycieli OW ZJ – Jerzego Olgierda Iłłakowicza.
Irena Iłłakowiczowa – życie i śmierć w służbie Polski
Irena Morzycka herbu Mora urodziła się 26 lipca 1906 r. w Berlinie w polskiej rodzinie ziemiańskiej osiadłej od XVI w. na Kujawach. Jej ojciec, Bolesław Morzycki, był inżynierem i pracował przy rozbudowie kolei w Rosji. Tamże zastała ją rewolucja bolszewicka. W 1917 r. Mokrzycka wraz z rodziną przeniosła się do Finlandii, gdzie nauczyła się fińskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości rodzina Ireny wróciła do Polski, gdzie dziewczyna pobierała naukę w elitarnej szkole Zgromadzenia Najświętszego Serca Jezusowego, czyli Sacré Coeur, w Zbylitowskiej Górze. Wiele tamtejszych uczennic pochodziło z arystokratycznych i szlacheckich rodzin. Uczyły się tam dzieci rodów Czartoryskich, Chłapowskich, Czetwertyńskich, Dzieduszyckich i Stadnickich.
Po ukończeniu szkoły średniej kontynuowała naukę na uniwersytecie w Grenoble na wydziale humanistycznym. Uprawiała sporty ekstremalne, tj. wspinaczkę alpejską. Podczas jednego z wejść w Alpach Szwajcarskich wydarzył się śmiertelny wypadek – jeden z alpinistów spadł w przepaść. Irena wykazała się dużą odwagą, schodząc po ciało zabitego. Za ten czyn została uhonorowana szwajcarską złotą odznaką alpinistyczną .
We Francji wyszła za mąż za kurdyjskiego księcia, Azisa Zangenaha, z którym wyjechała do Persji. Po dwóch latach uciekła od niego do Teheranu. Przebyła motocyklem setki kilometrów, także przez tereny pustynne. W poselstwie polskim umożliwiono jej powrót do Polski.
Po krótkim pobycie w kraju udała się do Paryża, gdzie poznała swojego drugiego męża, Jerzego Olgierda Iłłakowicza. Był on ekonomistą, absolwentem studiów rolniczych w Louvain w Belgii i ekonomicznych w Lozannie w Szwajcarii, a także współzałożycielem ONR ABC. Po powrocie z Francji narzeczeni wzięli ślub 23 października 1934 r. w Warszawie. 25 czerwca 1936 r. urodziła się ich córka Ligia. W październiku 1939 r. Irena Iłłakowiczowa rozpoczęła działalność konspiracyjną jako członek OW ZJ. Przyjęła pseudonimy „Irena”, „Barbara Zawisza”. Ze względu na biegłą znajomość sześciu języków (francuskiego, angielskiego, perskiego, fińskiego, niemieckiego i rosyjskiego) została przydzielona do elitarnej komórki wywiadu „Z” pracującego przeciwko Niemcom.
W ramach sieci wywiadowczej prowadziła rozpoznanie wojskowe, gospodarcze i komunikacyjne. Praca wywiadu podlegała Oddziałowi II Komendy OW ZJ. Zlecenia oraz działania realizowano w porozumieniu z Oddziałem II Komendy Głównej ZWZ-AK. Z uwagi na świetną znajomość niemieckiego wysyłano ją kilkakrotnie do punktu kontaktowego ekspozytury podcentrali „Zachód” w Berlinie.
Na przełomie lat 1941 i 1942 sieć wywiadowcza została rozpracowana przez Gestapo. Nastąpiło wiele aresztowań wśród członków struktur konspiracyjnych. Irenę Iłłakowiczową ujęto 7 października 1942. Osadzono ją na Pawiaku. Przeszła śledztwo, zachowując godną postawę. Organizacja, świadoma jej wiedzy, przesłała jej cyjanek. Nie załamała się i z trucizny nie skorzystała. 16 stycznia 1943 r. NSZ zorganizowały operację uwolnienia Ireny. Za łapówkę strażnik więzienny umieścił ją w grupie więźniów kryminalnych przeznaczonych do transportu do obozu koncentracyjnego na Majdanku, skąd w marcu 1943 r. wywiózł ją oddział żołnierzy NSZ. Żołnierze w mundurach Gestapo po zakłócaniu pracy sieci telefonicznej podjechali samochodem pod bramę obozu, okazując podrobiony dokument – nakaz przekazania więźnia do Warszawy celem kontynuowania śledztwa.
Istnieje też alternatywna wersja, oparta o informacje od agentki AK przebywającej na Pawiaku, że Irena Iłłakowicz weszła w porozumienie z Niemcami na odcinku walki z komunistycznym podziemiem. Obie wersje nie muszą być znacząco sprzeczne. NSZ uznawało ZSRR i jej kolaborantów za wrogów Polski.
Po odpoczynku w jednym z majątków ziemiańskich i odwiedzeniu rodziców w Klarysewie-Janówku, gdzie wychowywała się jej córka Ligia, wróciła do Warszawy, by podjąć misję w wywiadzie przeciw agenturze sowieckiej ulokowanej w Warszawie. Celem uregulowania współpracy między rządem RP na uchodźstwie, AK, Delegaturą Rządu na Kraj a TNRP mąż Ireny miał zostać wysłany do Anglii jako przedstawiciel organizacji. Propozycja, by zabrać Irenę, nie spotkała się z uznaniem dowództwa. Podjęto jednak decyzję o przerzuceniu jej wraz z Tadeuszem Salskim (ps. „Jan”). Na parę dni przed planowanym wyjazdem w dniu 4 października 1943 r., po odbyciu rozmowy telefonicznej z nieustaloną osobą, wyszła na spotkanie w miejsce określone przez rozmówcę, choć podejrzewała prowokację. Uznała jednak spotkanie za ważne. Zostawiła instrukcję dr Miłodroskiej, u której mieszkała, aby powiadomiła określony punkt kontaktowy, gdyby nie wróciła do godziny 22.
Irena Iłłakowiczowa została zastrzelona przez nieznanych do dziś sprawców 4 października 1943 r. na ulicy Polnej przed Polami Mokotowskimi. Przed śmiercią zajmowała się zbieraniem informacji o osobach obsługujących radiostację w Otwocku używaną do organizowania zrzutów sowieckich skoczków na teren Polski. Istnieje wobec tego podejrzenie, poparte notatką sporządzoną po wojnie na potrzeby MBP przez komunistycznych kolaborantów sowieckich, wskazujące na agenturę sowiecką działającą w okupowanej Polsce.
Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie pod konspiracyjnym nazwiskiem Barbara Zawisza (kwatera 148-5-4). W 1948 r. matka Ireny umieściła na nagrobku tabliczkę z prawdziwym nazwiskiem córki. W 1995 r. została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Narodowego Czynu Zbrojnego (nr 1-95-59).
Zapraszamy do części 3 artykułu
Projekt dofinansowano ze środków Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego w ramach Funduszu Patriotycznego-edycja 2022 Wolność po polsku, prowadzone przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Here you can create the content that will be used within the module.
All texts published by the Warsaw Institute Foundation may be disseminated on the condition that their origin is credited. Images may not be used without permission.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
