Data: 5 grudnia 2024, Autor: Tomasz Sumara
Dziedzictwo historyczne i kulturowe Podkarpacia
Jednym z elementów kształtujących znaczenie regionu jest dziedzictwo historyczne i kulturowe. Każda miejscowość, miasto, województwo posiada swoją własną historię, tradycje oraz lokalnych bohaterów. Dziedzictwo kulturowe jest pojęciem złożonym.
Zdjęcie: Fundacja Misji Obywatelskiej
Według jednej z definicji to „zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych związanych z nimi wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi uznawanymi za podstawę ochrony prawnej dla dobra konkretnego społeczeństwa i jego rozwoju oraz dla przekazania ich następnym pokoleniom, z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości roz
woju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej” [1].
Ogólnie rzecz biorąc dziedzictwo kulturowe należy rozumieć jako zasób dóbr kultury: architektury, sztuki oraz twórczości ludowej, który podlega ochronie prawnej. Dziedzictwo dzieli się na materialne i niematerialne. W skład materialnego wchodzą zabytki nieruchome, a wśród nich szczególne znaczenie mają zabytki Światowego Dziedzictwa UNESCO. Natomiast niematerialne dziedzictwo kulturowe obejmują nienamacalne dobra kultury, które zachowały się w społeczeństwie dzięki zwyczajom, tradycjom oraz przekazom ustnym.
Warunki geograficzne oraz walory przyrodnicze i różnorodność dziedzictwa kulturowego świadczą o tym, że krajobraz Podkarpacia jest niezwykle bogaty i niejednorodny. Na obszarze województwa podkarpackiego znajdują się perły drewnianej architektury sakralnej, pomniki historii, obiekty o szczególnej wartości kulturowej. Zasób zabytków stanowią też wspaniałe zamki, rezydencje, zabytkowe parki czy obiekty mieszkalne. Turyści na Podkarpaciu mogą zobaczyć i zwiedzić unikatowe zabytki techniki oraz przemysłu. W regionie istnieje sporo urokliwych miejscowości, w których pełno jest starych i drewnianych domów. Niewątpliwie warte uwagi są skanseny, muzea na wolnym powietrzu, reprezentujące różne przykłady budownictwa ludowego oraz poszczególnych grup etnograficznych związanych i mieszkających na terenie Podkarpacia.
W województwie podkarpackim 2 obiekty zostały wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W 2003 r. były to „Drewniane kościoły południowej Małopolski”. Wśród wpisanych sześciu obiektów, dwa znajdują się w naszym regionie: kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Bliznem oraz kościół Wniebowzięcia Marii Panny w Haczowie. Świątynie stanowią przykład różnych aspektów oraz tradycji budowlanych kościołów średniowiecznych w kulturze rzymsko-katolickiej. Do budowy obiektów wykorzystano technikę zrębową, powszechną w Europie Północnej i Wschodniej od średniowiecza. Kościoły te stanowią symbol prestiżu i powstały z inicjatywy fundacji rodzin szlacheckich [2].
Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych w Bliznem wraz z zespołem został zbudowany około XV w. W 1549 r. budowlę ozdobiono polichromią ornamentalno-figuralną. W I połowie XVII w. wzniesiono obecną dzwonnice, a obiekt otoczono sobotami. Na początku XVIII w. ufundowano nowe wyposażenie kościoła. W 1811 r. przeprowadzono gruntowny remont kościoła: rozebrano soboty, powiększono zakrystię. Świątynia mieści się w centrum Bliznego. Cenne są szczególnie zachowane w otoczeniu zabytku drewniane obiekty dawnego zespołu plebańskiego: stara plebania (wikarówka), lamus, dawna szkoła parafialna (organistówka) i stodoła.
W skład świątyni wchodzą jednoprzestrzenna nawa oraz węższe prezbiterium. Wnętrze świątyni jest zachwycające, zwłaszcza zachowane malowidła. Na uwagę zasługuje przede wszystkim scena Sądu Ostatecznego umiejscowiona na północnej nawie i cykl Męki Pańskiej na północnej ścianie prezbiterium. Polichromie zdobiące ściany i stop naw, pochodzą z XVII w. oraz zostały ufundowane przez miejscowych bogatych chłopów. Wśród nich warto wymienić wizerunki świętych i sceny męczeństwa świętych. Niezwykle cenne jest wyposażenie świątyni, zwłaszcza ołtarz główny z obrazem Adoracji Matki Bożej przez Wszystkich Świętych oraz figura Madonny nawiązująca do sceny Zwiastowania. Kościół w Bliznem stanowi jeden z najcenniejszych obiektów średniowiecznej drewnianej architektury sakralnej w Polsce [3].
Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Haczowie położony jest w centrum wsi. Na placu kościelnym usytuowany jest drewniany zabytkowy spichlerzyk plebański. Późnogotycki kościół wzniesiono w XV w. W 1494 r. strop i ściany ozdobiono polichromią. W okresie najazdu tatarskiego w 1624 r. został uszkodzony, a następnie odnowiony i rozbudowany. W połowie XVIII w. powiększono zakrystię, wykonano nowy strop, wstawiając drewniane słupy podtrzymujące zaskrzypienia i przeznaczono środki na nowe wyposażenie świątyni. W połowie XIX w. wprowadzano polichromię eklektyczną.
W 1944 r. został wybudowany murowany obiekt, przez co stary kościół pozostawał opuszczony, zaś jego wyposażenie usunięto. W latach 60. XX w. niszczejąca świątynia została poddana kompleksowym pracom konserwatorskim. We wnętrzu obiektu znajdują się zachowane fragmenty monumentalnej dekoracji figuralnej oraz ornamentalnej. Na północnej ścianie prezbiterium przedstawiony został cykl Męki Pańskie, natomiast na ścianie południowej – sceny Zabójstwa św. Stanisława, Koronacji Najświętszej Maryi Panny i wizerunek św. Michała Archanioła. W świątyni można podziwiać rzeźbę Matki Bożej z Dzieciątkiem, cztery XVIII-wieczne ołtarze boczne, XVIII-wieczną ambonę czy XVI-wieczną kamienną chrzcielnicę. Kościół w Haczowie jest najstarszą oraz największą rozmiarami budowlą zrębową w Europie [4].
W 2013 r. do listy UNESCO dołączyło 16 świątyń – „Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat”. Połowa z cerkwi zlokalizowana jest w Polsce, a 4 mieszczą się w województwie podkarpackim. Zalicza się do nich: cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu, cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku i cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Turzańsku [5].
Zespół cerkiewny – dawna greckokatolicka cerkiew parafialna pw. św. Paraskewy została wzniesiona pod koniec XVI w. Historycy przypuszczają, że ufundował ją w 1583 r. starosta lubaczowski Jan Płaza. W 1648 r. wnętrze częściowo pokryto polichromią. Wojny, najazdy tatarskie, które swoim zasięgiem objęły tez Radruż, nie spowodowały zniszczenia świątyni. W XVIII w. przeprowadzono remont, rozebrano istniejącą nad babińcem dzwonnicę i przebudowaną soboty. Prace prowadzono również w XIX w. Pod koniec okresu międzywojennego obiekt znajdował się w dobrym stanie. Po II wojnie światowej cerkiew pełniła rolę rzymskokatolickiej kaplicy filialnej, następnie została przejęta przez Skarb Państwa. W latach 1964-1966 dokonano kapitalnego remontu cerkwi oraz wszystkich pozostałych elementów zespołu cerkiewnego.
Świątynia obecnie działa jako filia Muzeum Kresów w Lubaczowie. Zespół cerkiewny zlokalizowany jest w środkowej części miejscowości. Do jego wnętrza prowadzą dwa otwory drzwiowe, położone w zachodnim bloku babińca oraz południowej ścianie naw. Przestrzeń sakrum tworzy ikonostas na ścianie, w tym zachowana polichromia figuralno-ornamentalna i polichromowane beli. Na północnej ścianie sanktuarium umieszczone są malowidła z przestawieniem trzech ojców Kościoła. Cerkiew w Radrużu stanowi najcenniejszą świątynie drewnianą w Polsce. Jej znaczenie podkreśla występowanie związków z zachowanymi do naszych czasów cerkwiami na pograniczu polsko-ukraińskim: w Gorajcu, w Potyliczu oraz w Woli Wysockiej [6].
Cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu powstała w XVII w. Większość badaczy jako okres budowy przyjmuje około 1600 r. Dokumentem archiwalnym potwierdzającym istnienie świątyni jest przywilej Michała Korybuta-Wiśniowieckiego z 1671 r. W 1733 r. przeprowadzono remont sanktuarium. Dwa lata później, wykonano polichromię nawy, a w 1753 r. zmieniono dolną część ikonostasu. W 1858 r. nadbudowano kopułę, w zrębach tamburu wycięto trzy otwory okienne. W 1925 r. dobudowano prostokątną kruchtę. W latach 1945-1947 cerkiew została adaptowana na kościół rzymskokatolicki. W latach 1991-1992 przystąpiono do renowacji obiektu. Cerkiew położona jest we wschodniej części Chotyńca. W północno-zachodniej części placu cerkiewnego znajduje się drewniana dzwonnica, a za ogrodzeniem – cmentarz. We wnętrzu świątyni zachowała się polichromia z 1735 r. i 1772 r. Na południowej ścianie nawy przedstawiony jest Sąd Ostateczny. Cerkiew w Chotyńcu wyróżnia wyjątkowa forma architektoniczna oraz bogaty wystrój i wyposażenie wnętrza. Niewątpliwie sanktuarium zaliczyć można do najcenniejszych obiektów architektury cerkiewnej na terenie Podkarpacia [7].
Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku została wzniesiona w 1791 r. Składa się z 3 części: przedsionka, nawy oraz prezbiterium. Prezentuje typ Bojkowski, w którym wszystkie części świątyni mają podobne rozmiary, różniąc się od siebie wysokością i szerokością. Wokół cerkwi położony jest niewielki cmentarz. Zwiedzając obiekt i jego teren można podziwiać dzwonnicę oraz wyrzeźbioną w pniu figurę Michała Archanioła. W świątyni znajdował się ikonostas, który został zniszczony w 1951 r. Jedynymi oryginalnymi akcentami są fragmenty polichromii. Przedstawiają kotarę podtrzymywaną przez anioły i puste kartusze. Drewniana cerkiew w Smolniku jest wyjątkową perłą Bieszczad, którą warto zobaczyć i odwiedzić, gdyż jako nieliczna na tym terenie pozostała po Bojkach [8].
Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Turzańsku została wybudowana w latach 1801-1803 w stylu wschodnio-łemkowskim. Świątynia w porównaniu z innymi wyróżnia się pod wieloma względami. Obiekt posiada 5 kopuł, ikonostas wzbogacony o 2 boczne ołtarze, ponad 200-letnią podłogę mocowaną na drewnianych kołkach oraz bogatą polichromię figuralną. Ikonografia jest jednym z najważniejszych elementów wyróżniających turzańską świątynie. Josyf Bukowczyk na polichromii pochodzącej z 1895 r. ukazał kilka scen nawiązujących do realiów Łemkowszczyzny pod koniec XIX w. W cerkwi znajduje się przedstawienie Chrystusa nawiedzającego łemkowską rodzinę, Łemka siejącego zboże oraz górzysty krajobraz. Obecnie w Turzańsku funkcjonuje parafia prawosławna [9].
Od 2021 roku na liście UNESCO znajdują się również tereny leśne Podkarpacia, które znajdują się na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wśród nich są to: doliny dwóch potoków Wołosatka, Terebowiec, tereny Połoniny Wetlińskiej i szczytu Smerek, a też Pasmo Graniczne w Beskidzie Niskim oraz dolina Górnej Solinki.
Cerkwie na Podkarpaciu stanowią dowód współistnienia żyjących przez wieki na tym obszarze społeczności. Obiekty budownictwa drewnianego obrazują bogaty dorobek kulturowy mieszkańców regionu w dawnych czasach, ale również co warte podkreślenia odzwierciedlają religijność miejscowych społeczności. Wyróżnione obiekty na liście UNESCO świadczą o wyjątkowości kulturowej Podkarpacia. Warto odwiedzić wspomniane miejscowości, by zobaczyć wspaniałe zabytki jakimi są drewniane cerkwie, dzięki którym możemy doświadczyć dziedzictwa historycznego i kulturowego regionu jakim jest Podkarpacie.
Literatura
- „Acta Carpathica” 2017, nr 17.
- Brykowski R., Uwagi o konstrukcji, etapach budowy i konserwacji gotyckiego, drewnianego kościoła w Haczowie, „Ochrona Zabytków” 1966, t. 19, nr 1 (72).
- Chabiera A., Na uboczu? Zarządzanie ruchem turystycznym w Radrużu – planowanie działań rozwojowych przez właściciela zabytku i gospodarzy gminy, „Turystyka Kulturowa” 2017, nr 1.
- Kryciński S., Cerkwie w Bieszczadach, Pruszków 2021.
- Krasny P., Kościoły drewniane w Polsce, Kraków 2022.
- Mazur J., Radruż. Cerkiew w przestrzeni pogranicza, Lubaczów 2023.
- Łopatkiewicz P., Drewniany kościół w Haczowie. Pomnik Światowego Dziedzictwa Kultury, Kraków 2015.
- Łopatkiewicz P., Zagadnienia związane z fundacją drewnianego kościoła w Haczowie w kontekście najnowszych ustaleń chronologicznych, „Studia Pigoniana” 2020, nr 3.
- Olszewski A. M., Drewniany kościół w Bliznem, „Ochrona Zabytków” 1957, t. 10, nr 3 (38).
- Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1, Kraków 2001.
- Szlak Architektury Drewnianej Podkarpackie, Rzeszów 2015.
- Szmygin B., Światowe Dziedzictwo Kultury UNESCO – charakterystyka, metodologia, zarządzanie, Warszawa-Lublin 2016.
- https://blizne.przemyska.pl/stary-kosciol-i-historia-parafii/ (dostęp 21.11.2024).
- https://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/lista-swiatowego-dziedzictwa/europa-i-ameryka-polnocna/polska/ (dostęp 21.11.2024).
Kampania „Dumni z Polski/Proud of Poland/Stolz auf Polen” została sfinansowana ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach rządowego programu Fundusz Młodzieżowy na lata 2022-2033
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
