Data: 29 września 2023 Autor: Róbert Gönczi
Dezinformacja jako oręż wojny hybrydowej na granicy z Białorusią
Wywołany przez białoruskie władze kryzys na granicy z Unią Europejską i NATO to bodaj jedno z najpoważniejszych wyzwań, jakim czoła stawiają państwa Europy Środkowej w tym stuleciu. Chociaż o kryzysie mówi się nieporównywalnie mniej niż o wojnie toczącej się od ubiegłego roku w Ukrainie, wciąż zagraża on bezpieczeństwu krajów ościennych i całej wspólnoty europejskiej.
Geneza kryzysu granicznego
Kryzys przekształcił się w wieloaspektowe działania hybrydowe wymierzone w stabilność i bezpieczeństwo państw Europy Środkowej. Reżim Alaksandra Łukaszenki sztucznie wytwarza presję migracyjną, by destabilizować sąsiednie kraje [1]. Kluczowym elementem kryzysu są mechanizmy instrumentalizacji migracji [2], jednego z narzędzi wojny hybrydowej, które polega na wywieraniu presji migracyjnej oraz sztucznym napędzaniu nielegalnej migracji [3]. Instrumentalizacja procesu migracji nie jest zjawiskiem nowym – w ciągu ostatnich dekad mechanizm ten wykorzystywały kraje takie jak Maroko, Turcja czy Rosja [4]. Reżim Łukaszenki w dużej mierze wzorował się na działaniach Rosjan. W 2015 i 2016 r. tysiące migrantów przedostało się do Norwegii i Finlandii tzw. północnym szlakiem migracyjnym. Proceder ułatwiły rosyjskie służby, niejako w odwecie za zachodnie sankcje nałożone na Moskwę w wyniku zbrojnej agresji na Ukrainę oraz bezprawnej aneksji Krymu [5]. Rosja i Białoruś tworzą państwo związkowe [6], co szczególnie widać przy okazji trwającego procederu, który wymaga pogłębionej współpracy pomiędzy reżimami. Dlatego też i Mińsk, i Moskwę winić można za trwający na granicy kryzys.
Białoruski reżim organizuje przewóz migrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej do granicy z Unią [7]. Wcześniej uprościł regulacje wizowe, dzięki którym mógł sprowadzić do Europy więcej osób. Państwa Unii podjęły stanowcze kroki, by ukrócić ten proceder [8], niemniej wciąż powstają kolejne szlaki migracyjne [9]. Dotychczasowe drogi uległy zmianom, zaś na ważnego gracza wyrasta Rosja, która jest dla wielu pierwszym przystankiem w dalszej drodze. Obecnie migrantów sprowadza się do Moskwy, a następnie Mińska. Stamtąd białoruskie służby przewożą migrantów do granicy z Łotwą, Litwą lub Polską, skąd ci usiłują przedostać się dalej na zachód. Na granicy powstały mury i zasieki, a zimą w okolicznych lasach zamarzali koczujący w jej pobliżu migranci,[10] dzięki czemu reżim Łukaszenki mógł kreować dezinformacyjny przekaz.
Dezinformacja jako narzędzie wojny hybrydowej
W internetowym świecie niebezpieczną i zarazem skuteczną bronią jest dezinformacja, której celem jest podsycanie konfliktów społecznych oraz wpływanie na przebieg wyborów, a nawet konfliktów pomiędzy poszczególnymi krajami. Dezinformacja to tworzenie i rozpowszechnianie wprowadzających w błąd lub fałszywych informacji w celu wyrządzenia szkody wizerunkowi kraju wybranego za cel [11]. Opiera się w dużej mierze na fake newsach, teoriach spiskowych, filmy zmanipulowane metodą deepfake oraz memach. W operacjach hybrydowych ważną rolę odgrywa dezinformacja, której nadrzędnym celem jest osiągnięcie ustępstw politycznych, gospodarczych czy wywołanie destabilizacji społecznej [12].
Zagrożenia hybrydowe łączą środki wojskowe i niemilitarne – zarówno ukryte, jak i jawne, w tym dezinformację, ataki cybernetyczne, presję gospodarczą oraz rozmieszczenie nieregularnych grup zbrojnych i użycie regularnych sił [13]. Istotą problemu zagrożeń hybrydowych jest jednak prowadzenie takich działań w czasie pokoju, z wykorzystaniem instrumentów wojskowych w celu ich wzmocnienia, ale bez jednoznacznego i otwartego użycia siły. Dezinformacja jest tanim i skutecznym narzędziem, który niesie zarazem potężne zagrożenie dla stabilności i zaufania społecznego.
Dezinformacja a kryzys na granicy
Odpowiedzialność za białoruskie operacje hybrydową ponoszą reżimy w Mińsku i Moskwie, stowarzyszone w tzw. państwie związkowym. Na mocy zawartych porozumień Białoruś nie może podjąć żadnego interwencji zbrojnej bez wiedzy i zgody Rosji. Należy wobec tego zastanowić się, w jakim celu Rosja i Białoruś realizują operacje hybrydowe.
Cele białoruskiego reżimu są następujące:
- dyskredytacja na arenie międzynarodowej Polski, Litwy i Łotwy, bowiem kraje te przyjęły znaczne grupy białoruskich opozycjonistów, którzy musieli wyjechać z kraju w obawie o swoje zdrowie i życie [14];
- odwrócenie uwagi światowej opinii publicznej od sytuacji wewnątrz Białorusi, a więc bardzo wysokiej liczby więźniów politycznych, kwestii zapowiadanych zmian w konstytucji oraz pogłębiającej się integracji – w tym wojskowej – z Rosją [15];
- osłabienie morale służb odpowiedzialnych za utrzymanie ochrony granic Unii.
Działania hybrydowe Rosji z kolei obliczone są na:
- wywieranie nacisku na kraju Unii Europejskiej i NATO;
- manipulowanie nastrojami społecznymi;
- odwrócenie uwagi od rosyjskich działań w innych regionach, np. w sąsiedztwie Ukrainy i na Kaukazie Południowym [16].
Wspólne cele Rosji i Mińsk a zakładają:
1. zwiększenie polaryzacji społecznej w kwestii przyjmowania migrantów w Polsce oraz na Litwie i Łotwie; Od kryzysu migracyjnego w UE z lat 2015–2016 temat ten jest postrzegany jako kontrowersyjny i wywołujący znaczne emocje społeczne w Unii [17].
2. próba podważania wizerunku i zaufania społecznego do służb mundurowych ochraniających granice, w tym przede wszystkim do wojska; Rozpowszechnianie informacji, wedle których służby te miały okrutnie postępować z migrantami (morderstwa, bicie, zastraszanie, odbieranie środków pieniężnych) towarzyszyło kryzysowi granicznemu od samego początku [18].
3. osłabianie wizerunku Polski, Litwy i Łotwy – koncentrowano się na domniemanej brutalności służb granicznych, ofiarach wśród migrantów i złych decyzjach podejmowanych przez władze trzech państw. Funkcjonariuszy oskarżano o nieludzkie traktowanie migrantów usiłujących przedostać się do krajów Unii i NATO [19].
4. podważenie pozycji Polski, Litwy i Łotwy, rzekomo zagrażającej stabilności Unii Europejskiej i NATO [20].
Rosja i Białoruś realizują operacje hybrydowe w odpowiedzi na stanowczą reakcję władz polskich, litewskich i łotewskich. Jednym z elementów działań było zamknięcie granic z Białorusią [21]. Białoruskie kanały propagandowe nieproporcjonalnie wyolbrzymiały przekaz o złym traktowaniu migrantów, którzy usiłowali przekroczyć granicę, o pobiciach i śmierciach [22]. W narracji białoruskich władz za przyczyną masowej migracji uznano chociażby zbrojne interwencje państw NATO w Afganistanie i Iraku [23]. W związku z rozpoczęciem budowy przez Litwę, a później również Polskę, fizycznych zapór na granicy, pojawiły się ponadto oskarżenia o powodowanie śmierci zwierząt i rozdzielanie ich siedlisk [24].
Treści dezinformacyjne rozpowszechniano w wielu źródłach. Obok strony internetowej Państwowego Komitetu Granicznego Republiki Białorusi istotną rolę odgrywały media społecznościowe [25], gdzie bardzo często publikowano nieprawdziwezdjęcia czy materiały wideo, najczęściej w sposób, który uniemożliwiał zweryfikowanie przekazywanych treści [26]. Wykorzystano przy tym m.in. mechanizm sztucznego uprawdopodabniania informacji poprzez powielanie jej w licznych źródłach, głównie w sieciach społecznościowych. Operacji towarzyszą białorusko-rosyjskie kampanie dezinformacyjne i propagandowe w prorządowych mediach na Białorusi (Belta, Belarussia-1, ONT, CTV) i w Rosji (Rossija-1, Pierwyj Kanał, RIA Nowosti, TASS, Lenta, Ritm Jewrazji, Regnum), a także kremlowskich mediów nadających w różnych językach (RT, Sputnik, BaltNews, RuBaltic), ze szczególnym uwzględnieniem edycji arabskojęzycznej [27].
Operacje dezinformacyjne Rosji i Białorusi można zasadniczo podzielić na kilka faz. Pierwsza przybrała na sile w listopadzie, kiedy na kraje wschodniej flanki NATO wywierano najsilniejszą presję migracyjną. Wtedy też doszło do starć migrantów z polskimi służbami w Kuźnicy [28]. Białoruska propaganda usiłowała też zdyskontować rozmowę [29], jakie z Alaksandrem Łukaszenką przeprowadziła odchodząca kanclerz Angela Merkel, o rzekomych korytarzach migracyjnych prowadzących przez terytorium Polski do Niemiec [30]. Trzeci etap działań dezinformacyjnych zapoczątkowała dezercja polskiego żołnierza Emila Czeczki na Białoruś [31]. Białoruski reżim wykorzystał jego wizerunek do realizacji operacji propagandowych. Rosyjskie władze zasugerowały nawet wszczęcie międzynarodowego śledztwa w kwestii sytuacji na granicy z Białorusią [32].
Warto dodać, że Rosja prowadziła niezależne od Białorusi kampanie dezinformacyjne, konsekwentnie budując swój wizerunek jako mediatora między Białorusią a Unią Europejską [33]. Rzecznik prasowy Kremla Dmitrij Pieskow oświadczył nawet, że Rosja gotowa jest podjąć się mediacji między Mińskiem i Brukselą, by ułatwić zawarcie porozumienia w sprawie migracji podobnego to tego, jakie w 2016 r. Unia zawarła z Turcją [34].
Podsumowanie
Można w dalszym ciągu spodziewać się przedłużania operacji hybrydowych. Jednym z najważniejszych elementów jest dezinformacja, która stanowi tanie, aczkolwiek skuteczne narzędzie działań hybrydowych. Pozwala ona na masowe rozpowszechnianie nieprawdziwych treści oraz manipulację faktami. Z białoruskimi i rosyjskimi operacjami propagandowymi walczą państwa wschodniej flanki Unii, czyli Polska, Litwa i Łotwa. Kryzys na granicy trwa w najlepsze, choć władze w Moskwie i Mińsku zajęte są obecnie wojną w Ukrainie. Mimo to należy zdawać sobie sprawę z zagrożeń, jakie niesie ze sobą dezinformacja.
Bibliografia:
Ball, Joshue (2023): The Changing Face Of Conflict: What Is Hybrid Warfare? Global Security Review, 12 lipca 2023 r. https://globalsecurityreview.com/hybrid-and-non-linear-warfare-systematically-erases-the-divide-between-war-peace/ (dostęp: 13 września 2023 r.)
BIRN Investigations Team (2023): How Smugglers Bring Migrants into EU Despite Poland’s New Wall on Belarus Border. Balkan Insight, 19 lipca 2023 r. https://balkaninsight.com/2023/07/19/how-smugglers-bring-migrants-into-eu-despite-polands-new-wall-on-belarus-border/ (dostęp: 13 września 2023 r.)
Boelpaep, Bruno (2021): Migrants freezing to death on Belarus-Poland border. BBC, 24 września 2021 r. https://www.bbc.com/news/av/world-europe-58671941 (dostęp: 13 września 2023 r.)
Council of Europe Parliamentary Assembly (2023): Belarusians in exile: an overlooked issue addressed by the Parliamentary Assembly. 25 stycznia 2023 r. https://pace.coe.int/en/news/8955/belarusians-in-exile-an-overlooked-issue-addressed-by-the-parliamentary-assembly (dostęp: 13 września 2023 r.)
Deen, Bob – Roggeveen, Barbara – Zweers, Wouter (2021): An Ever Closer Union? Ramifications of further integration between Belarus and Russia. Clingendael Report, sierpień 2021 r.
Dyner, Anna Maria (2022): The Border Crisis as an Example of Hybrid Warfare. PISM, 22 lutego 2022 r. https://www.pism.pl/publications/the-border-crisis-as-an-example-of-hybrid-warfare (dostęp: 13 września 2023 r.)
Eccles, Mari – Barigazzi, Jacopo (2021): EU presses Iraq to halt migrant flights to Belarus. Politico, 5 sierpnia 2021 r. https://www.politico.eu/article/belarus-migrant-flights-eu-sanctions-iraq-turkey/ (dostęp: 13 września 2023 r.)
Fakhry, Alia – Parkes, Roderick – Rácz, András (2022): If Russia Uses Migration as a Weapon, Europeans Should Respond in Kind. DGAP Policy Brief, nr 6, marzec 2022 r.
Forti, Mirko (2023): Belarus-Sponsored Migration Movements and the Response by Lithuania, Latvia, and Poland: A Critical Appraisal. European Papers, t. 8. 1, ss. 227-238. Freedom House: Belarus. https://freedomhouse.org/country/belarus/freedom-world/2022 (dostęp: 13 września 2023 r.)
Geddes, Andrew – Abdou, Leila Hadj – Brumat, Leiza (2020): Migration and Mobility in the European Union. Palgrave Macmillan, London. ss. 6–19. Gov.pl (2021): Disinformation offensive. 17 grudnia 2021 r. https://www.gov.pl/web/special-services/disinformation-strike (dostęp: 13 września 2023 r.)
Ho, Monika Sie Dhian – Wijnkoop, Myrthe (2022): The instrumentalization of migration – A geopolitical perspective and toolbox. Clingedael Report, grudzień 2022.
Hoekstra, Symen – Jongema, Maaike (2016): Disinformation as a weapon in hybrid warfare. Atlantisch Perspectief, t. 40, nr 5, ss. 37-39.
Kuśmirek, Karolina (2022): Information activities during the migration crisis on the Polish-Belarusian border as a threat to society’s resilience. Security – Theory and Practice, t. 48, nr 3, ss. 311-321.
Ledur, Júlia (2023): The ‘barbed-wire curtain’ dividing Europe from Russia and Belarus, visualized. The Washington Post, 15 marca 2023 r. https://www.washingtonpost.com/world/2023/03/15/europe-russia-belarus-fence/ (dostęp: 13 września 2023 r.)
Legucka, Agnieszka, Bryjka, Filip (2021): Russian and Belarusian Disinformation and Propaganda in the Context of the Polish-Belarusian Border Crisis. PISM, 12 września 2021 r. https://www.pism.pl/publications/russian-and-belarusian-disinformation-and-propaganda-in-the-context-of-the-polish-belarusian border-crisis (dostęp: 13 września 2023 r.)
Mahajan, Kishika (2022): Russia’s hybrid warfare strategy: From Crimea to Ukraine. Observer Research Foundation, 1 marca 2022 r. https://www.orfonline.org/expert-speak/russias-hybrid-warfare-strategy/ (dostęp: 13 września 2023 r.)
Mascareñas, Blanca Garcés (2022): The «instrumentalization» of Migration. CIDOB Report, sierpień 2022 r.
Sari, Aurel (2023): Instrumentalized migration and the Belarus crisis: Strategies of legal coercion. The European Centre of Excellence for Countering Hybrid Threats, 17-2.
State Border Committee of the Republic of Belarus Information Portal: News. https://gpk.gov.by/en/news/ (dostęp: 13 września 2023 r.)
Żochowski, Piotr, Hyndle-Hussein, Joanna, Chmielewski, Bartosz (2023): The Baltic states’ reaction to Lukashenka’s threats. Ośrodek Studiów Wschodnich, 5 września 2023 r. https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2023-09-05/baltic-states-reaction-to-lukashenkas-threats (dostęp: 13 września 2023 r.)
Projekt jest współfinansowany przez rządy Czech, Węgier, Polski i Słowacji w ramach Grantów Wyszehradzkich Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego. Misją funduszu jest promowanie idei zrównoważonej współpracy regionalnej w Europie Środkowej.
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
