Data: 20 maja 2025, Autor: Jacek Plaza
Sukcesy śląskich miast w obszarze rewitalizacji obiektów przemysłowych
Wraz z transformacją ustrojową po upadku systemu komunistycznego w Polsce w 1989 roku, zmieniły się całkowicie gospodarcze realia kraju. Jednym z założeń realizowanego od 1 stycznia 1990 roku Planu Balcerowicza było dostosowanie górnictwa do realiów gospodarki rynkowej. W praktyce oznaczało to stopniową rezygnację z wydobycia węgla kamiennego i zamykanie zakładów przemysłowych. Doprowadziło to do katastrofalnych skutków na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, gdzie górnictwo i powiązany z nim przemysł metalurgiczny były najważniejszymi elementami gospodarczego krajobrazu. Zamykane zakłady przemysłowe zaczęły popadać w ruinę, wraz z nimi zaniedbaniu uległy otaczające je osiedla robotnicze, często charakteryzujące się wyjątkowymi walorami architektonicznymi.
Zdjęcie: Maszyna parowa szybu „Carnall” z 1915 roku w Zabrzu (źródło: archiwum własne autora)
Wraz z transformacją ustrojową po upadku systemu komunistycznego w Polsce w 1989 roku, zmieniły się całkowicie gospodarcze realia kraju. Jednym z założeń realizowanego od 1 stycznia 1999 roku Planu Balcerowicza było dostosowanie górnictwa do realiów gospodarki rynkowej. W praktyce oznaczało to stopniową rezygnację z wydobycia węgla kamiennego i zamykanie zakładów przemysłowych. Doprowadziło to do katastrofalnych skutków na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, gdzie górnictwo i powiązany z nim przemysł metalurgiczny były najważniejszymi elementami gospodarczego krajobrazu. Zamykane zakłady przemysłowe zaczęły popadać w ruinę, wraz z nimi zaniedbaniu uległy otaczające je osiedla robotnicze, często charakteryzujące się wyjątkowymi walorami architektonicznymi.
Po latach zaniedbań dziedzictwo poprzemysłowe zaczęto postrzegać nie tylko jako ciężar dla regionu, ale również jako atut, mogący przyciągnąć na Śląsk polskich i zagranicznych turystów. Śląskie miasta odniosły już pierwsze znaczące sukcesy w rewitalizacji obiektów postindustrialnych, pełniących obecnie rolę atrakcji turystycznych z bogatą ofertą kulturalną i gastronomiczną.
Przykładem miasta, które konsekwentnie realizuje projekty rewitalizujące obiekty poprzemysłowe jest położone w centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego Zabrze. W szczytowym okresie rozwoju śląskiego przemysłu, w mieście funkcjonowało 8 kopalń węgla kamiennego, a także dwie koksownie, huta oraz wiele mniejszych zakładów. Obecnie jedynie część dawnej kopalni Pstrowski spełnia swą pierwotną funkcję, po pozostałych przez długi czas pozostawały jedynie niezagospodarowane obszary i popadające w ruinę zabudowania. Program rewitalizacji obiektów postindustrialnych i przekształcenia ich w atrakcje turystyczne rozpoczął się w 2005 roku, gdy opracowano strategię ochrony i odnowy spuścizny kulturowo-przemysłowej miasta. Najbardziej spektakularnymi atrakcjami turystycznymi Zabrza stały się obiekty podlegające pod zarząd Muzeum Górnictwa Węglowego. Sztolnia Królowa Luiza jest jedną z dwóch głównych atrakcji znajdujących się pod zarządem Muzeum. Obiekt składa się z dawnej kopalni „Królowa Luiza” oraz Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Prace rewitalizacyjne rozpoczęto w 2009 roku, za kwotę ponad 182 milionów złotych odnowiono i udostępniono dla ruchu turystycznego ponad 200 metrów podziemnych chodników kopalni.
Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna jest zabytkiem unikatowym na skalę światową. Po ponad 60 latach od zasypania wylotu sztolni, w 2012 roku rozpoczęto jej renowację. Po wywiezieniu ponad 19 tysięcy ton mułu udało się udrożnić 2,5km sztolni, następnie przeprowadzono konieczne prace aranżacyjne i zapewniające bezpieczeństwo przyszłym zwiedzającym. Inwestycja i wykonane prace stworzyły unikatową atrakcję na mapie Śląska, jaką jest podziemny spływ łodziami pod centrum miasta, o długości ponad jednego kilometra.
Najnowszą zrewitalizowaną częścią kompleksu jest otwarta w 2021 roku naziemna Strefa Carnall, składająca się z budynków dawnej kopalni Królowa Luiza. Jednym z nich jest maszynownia, w której zwiedzający mogą obejrzeć maszynę parową z 1915 roku, zrewitalizowaną w roku 2019. Obecnie na Strefie regularnie odbywają się rozmaite wydarzenia kulturalne, cieszące się sporym zainteresowaniem mieszkańców miasta.
27 czerwca 2017 roku miasto Zabrze oraz Muzeum Górnictwa Węglowego złożyły wniosek o uznanie kopalń Królowa Luiza i Guido za pomnik historii. 23 lipca 2020 roku został on zaaprobowany przez Prezydenta RP, a zabrzańskie kopalnie stały się 6. pomnikiem historii w województwie Śląskim.
Po latach problemów finansowych, z rewitalizacją obiektów poprzemysłowych zaczął radzić sobie również sąsiedni Bytom. Jednym z najświeższych osiągnięć tego miasta w tym obszarze jest odnowa Kolonii Zgorzelec. Zabytkowe osiedle powstało w latach 1897-1901 i było przeznaczone dla pracowników położonej nieopodal huty Hubertus. W 2000 roku hutę zlikwidowano, czego skutkiem był upadek osiedla. Pozostało w nim około 150 mieszkańców, z 34 budynków aż 14 było niezamieszkałych, całe osiedle charakteryzowało się złym stanem technicznym i uchodziło za miejsce niebezpieczne. Nowe życie Kolonii Zgorzelec rozpoczęło się w 2016 roku, gdy ruszyły prace mające na celu rewitalizację osiedla. Kosztem 40,5mln złotych odremontowano opuszczone familoki, zamieszkałe dostosowano natomiast do współczesnych wymagań technicznych. Doprowadzono również do porządku przestrzenie między budynkami. Wyremontowana Kolonia Zgorzelec została wyróżniona w prestiżowym plebiscycie Najlepsza Przestrzeń Publiczna Województwa Śląskiego 2024.
W kontekście rewitalizacji regionu i jego zabytków, warte wspomnienia są również działania miasta Ruda Śląska przy odnowie wielkiego pieca Huty Pokój, 60-metrowej konstrukcji powstałej w 1968 roku na terenie huty, założonej jeszcze w I połowie XIX wieku. W 2005 roku piec został wygaszony i od tego czasu huta nie spełnia żadnej funkcji, górując jedynie nad krajobrazem miasta. W 2018 roku właścicielem obiektu zostało miasto Ruda Śląska, dzięki czemu możliwe stało się planowanie renowacji pieca. W lutym br. prezydent miasta Michał Pierończyk ogłosił rozpoczęcie prac mających na celu odnowienie obiektu i otwarcie w nim „Centrum Transformacji”. W planie jest powstanie nowego budynku wystawowego i udostępnienie wielkiego pieca turystom, którzy będą mogli korzystać z platformy widokowej oraz trasy dydaktycznej. Centrum turystyczno-kulturalne ma nie tylko zwiększyć atrakcyjność miasta dla odwiedzających, ale też dać możliwości zatrudnienia osobom, które na skutek transformacji gospodarczej w regionie utraciły pracę.
Wielki Piec Huty Pokój w Rudzie Śląskiej (źródło: slaskie.eska.pl)
W obiekty związane z przemysłową przeszłością regionu obfituje również stolica województwa Śląskiego – Katowice. Powszechnie już znaną w Polsce i coraz bardziej popularną wśród zagranicznych turystów atrakcją jest osiedle Nikiszowiec. Stanowi ono przykład wzorowej, starannie przeprowadzonej i wypromowanej rewitalizacji. Zespół budynków mieszkalnych został wybudowany w latach 1908-1918 dla pracowników kopalni Giesche (później Wieczorek). Każdy z dziewięciu budynków mieszkalnych stanowi osobny kwartał, co nadaje wartości architekturze Nikiszowca. Podobnie jak opisane wyżej obiekty, również katowickie osiedle padło ofiarą transformacji lat 90. XX wieku. Ze względu na finansowe problemy kopalni „Wieczorek”, upadły finansowane przez nią dom kultury oraz klub sportowy Górnik Janów. Stagnacja społeczno-kulturalna wraz z redukcją zatrudnienia w górnictwie doprowadziły do powstania wielu problemów na osiedlu, takich jak bezrobocie i powiązana z nim wysoka przestępczość. Od początku lat 00. Nikiszowiec budził raczej negatywne skojarzenia, był odseparowaną geograficznie od centrum miasta, podupadłą i zaniedbaną dzielnicą robotniczą. Sytuacja zaczęła ulegać poprawie w roku 2009. Wówczas wyremontowano jeden z pokopalnianych budynków i utworzono w nim filię Muzeum Historii Katowic, rozpoczęto promować osiedle i podkreślać jego walory historyczne i architektoniczne. Równocześnie ruszyły prace mające na celu poprawę jakości życia mieszkańców. Zainwestowano w infrastrukturę ciepłowniczą i wodnościekową. Zatroszczono się również o kulturalny rozwój dzielnicy, organizując pierwsze wydarzenia cykliczne. Jednym z nich jest organizowany od 2008 roku jarmark, który przyciąga rokrocznie ponad 10 tys. odwiedzających. Wraz z rosnącą liczbą odwiedzających Nikiszowiec turystów, w dzielnicy zaczęły powstawać wysokiej klasy punkty gastronomiczne, a także sklepy z pamiątkami nawiązującymi do historii tego miejsca. Obecnie Nikiszowiec jest wizytówką nie tylko Katowic, ale i całego Górnego Śląska. Mimo swojego położenia w odległej, wschodniej części miasta, Nikiszowiec nie jest już postrzegany jako dzielnica peryferyjna. Na osiedlu zmniejszył się problem bezrobocia, w efekcie zmniejszyła się również wysoka nie tak dawno przestępczość.
Zabudowania osiedla Nikiszowiec w Katowicach (źródło: weekendówka.pl)
Opisane powyżej obiekty są jednymi z bardziej wyrazistych przykładów udanej rewitalizacji, jakich na Górnym Śląsku można znaleźć wiele. Robotnicze osiedla i zakłady przemysłowe, jeszcze nie tak dawno kojarzone z biedą i przestępczością, obecnie stają się nowym motorem rozwoju regionu, który wkrótce może stać najbardziej atrakcyjną dla turystów częścią kraju. Dotychczasowe sukcesy przy rewitalizacji obiektów poprzemysłowych dowodzą, że dzięki rozsądnym inwestycjom i sprawnie przeprowadzonej promocji, poprzemysłowa spuścizna regionu postrzegana jeszcze niedawno jako ciężar, może stać się jego największą zaletą i wyróżniać go pozytywnie nie tylko na tle Polski, ale i całej Europy.
Bibliografia:
- Wzorcowa rewitalizacja w Katowicach, miesięcznik „Wspólnota Mieszkaniowa”, 30.09.2016
- Osiedle Nikiszowiec, https://www.zabytkitechniki.pl/poi/1715/osiedle-nikiszowiec
- Bytom: Kolonia Zgorzelec i ul. Dworcowa walczą o prestiżowy tytuł, „Dwa kwadranse”, 19.08.2024 https://dwakwadranse.pl/bytom-kolonia-zgorzelec-i-ul-dworcowa-walcza-o-prestizowy-tytul/
- Wójtowicz, Stolica turystyki poprzemysłowej. Tu relikty dawnego przemysłu przyciągają turystów jak magnes., https://natemat.pl/528928,stolica-turystyki-poprzemyslowej-turystyczne-atrakcje-miasta-zabrze
- Ruda Śląska: ruszyły zasadnicze prace przy rewitalizacji wielkiego pieca Huty Pokój, „Portal Samorządowy.pl”, 13.02.2025, https://www.portalsamorzadowy.pl/finanse/ruda-slaska-ruszyly-zasadnicze-prace-przy-rewitalizacji-wielkiego-pieca-huty-pokoj,597885.html?mp=promo
Kampania „Dumni z Polski/Proud of Poland/Stolz auf Polen” została sfinansowana ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach rządowego programu Fundusz Młodzieżowy na lata 2022-2033
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
