OPINIE
Data: 12 października 2022 Autor: Adrian Kolano
Akcje likwidacyjne Armii Krajowej
Akcje likwidacyjne były działaniami Armii Krajowej w czasie II wojny światowej mającymi na celu fizyczną likwidację funkcjonariuszy niemieckiego aparatu okupacyjnego w Polsce. Były to działania odwetowe za zbrodnie na ludności cywilnej oraz na członkach polskiego ruchu oporu.
Akcje likwidacyjne były skrupulatnie kontrolowane przez dowództwo Armii Krajowej. Odpowiedzialne było za nie, działające w ramach AK, Kierownictwo Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej (Kedyw)[1]. Akcje te były starannie planowane i wymagały zachowania nadzwyczajnej dyscypliny. Przede wszystkim wymagano zapewnienia bezpieczeństwa osobom postronnym, zwłaszcza cywilom. To specjalne prawo wojenne funkcjonowało zupełnie jak w regularnym wojsku. Za jego złamanie czekały wszelkiego rodzaju kary dyscyplinarne – począwszy od karnych raportów, po sądy polowe.
Fizyczne wykonywanie wyroków w ich ramach było poprzedzone procesem sądowym. Od samego początku organizowania zalążków działalności Polskiego Państwa Podziemnego zdawano sobie sprawę, iż stworzenie niezależnego aparatu sądowniczego jest niezbędne. Miał on rozpatrywać sprawy dotyczące przewinień zarówno okupantów, jak i polskich wojskowych oraz cywilów. Pierwsze podwaliny pod struktury władzy sądowniczej podłożono zaraz po wybuchu wojny. 10 października 1939 r. utworzona została Główna Rada Polityczna przy Dowództwie Głównym Służbie Zwycięstwu Polski[2]. Moment ten jest ukazywany zwykle jako przełomowy dla polityczno-prawnej kontynuacji II Rzeczpospolitej Polskiej. Główna Rada Polityczna prowadziła działania natury administracyjno-prawnej, których zwieńczeniem było utworzeniem podziemnego sądownictwa. Niemniej, cały system sądowniczy był dość złożony i z czasem ewoluował – podobnie jak struktury zajmujące się egzekucją skazanych.
Jak pisze Mateusz Łabuz: „Sądownictwo wojskowe korzystało często z pomocy struktur organizacji podziemnych w zakresie wykonywania wyroków likwidacyjnych. W maju 1942 r. powołano do życia Organizację Specjalnych Akcji („Osa”) podporządkowaną szefowi Związku Odwetu. Jednostka zajmowała się przeprowadzaniem operacji szczególnych, w tym uderzeń w przedstawicieli aparatu okupacyjnego. Od 1943 r. oddział funkcjonował w ramach Kierownictwa Dywersji (Kedyw) pod zmienioną nazwą „Kosa”. W wydanym przez gen. Roweckiego rozkazie nr 84 nie tylko dokonano przekwalifikowania strukturalnego oddziału likwidacyjnego, ale i zmieniono część strategii bojowej poprzez połączenie Związku Odwetu i „Wachlarza” i utworzenie jednej organizacji bojowej – Kedywu. „Osa-Kosa” odznaczyła się przeprowadzeniem szeregu akcji bojowych, wśród których wymienić należy zamachy bombowe na niemieckich dworcach, ale także próbę zlikwidowania Wyższego Dowódcy SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie, SS-Obergruppenführera Friedricha Wilhelma Krügera z 20 kwietnia 1943 roku”[3].
Poszczególne akcje egzekucyjne miały swoje kryptonimy. Jednym z wyróżniających się działań likwidacyjnych była „Akcja Główki”. Jej głównym celem było eliminowanie funkcjonariuszy niemieckiego aparatu terroru wyróżniających się okrucieństwem wobec ludności okupowanej Polski. Nazwa akcji nawiązywała do nazistowskiego symbolu Totenkopf – czaszek umieszczonych na uniformach SS.
W ramach tej akcji przygotowano listę zawierającą około 100 nazwisk nazistów, którzy zostali skazani przez sądy państwa podziemnego na śmierć. Wywiad AK umieścił na powstałej 20 lutego 1944 r. liście nazwiska członków policji niemieckiej, Gestapo, SS, administracji okupacyjnej, nadzorców polskich pracowników, personelu więzień hitlerowskich, a także funkcjonariuszy innych służb okupacyjnych wyróżniających się okrucieństwem. Każda z umieszczonych na liście osób musiała zostać osądzona przez podziemny sąd. Wyroki te, w odróżnieniu od masowych egzekucji wykonywanych na Polakach przez okupantów, nie były orzekane na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej. Do wykonania wyroków przeznaczone były wydzielone jednostki Kedywu do zadań specjalnych jak np. oddziały bojowe Referatu 993/W oraz grupy szturmowe AK. Wykonywali je żołnierze elitarnej jednostki „Agat” oraz bataliony szturmowe jak „Zośka”, czy „Parasol”. W rezultacie „Akcji Główki” w latach 1943–1944 wykonano kilkadziesiąt wyroków na osobach skazanych przez sądy podziemne.
W przypadku likwidacji obywateli polskich – m.in. volksdeutschów i donosicieli, podstawę prawną dla wykonania wyroku stanowić mogły wyłącznie wyroki sądowe, w których sprawach orzekały konkretne sądy. Wśród różnych rodzajów sądzenia w sprawach egzekucji interesującym przypadkiem wydaje się likwidacja podejmowana na własną odpowiedzialność. Jej przeprowadzenie było jednak uzależnione od spełnienia szeregu warunków[4].
Jakkolwiek drastyczne mogą się wydawać, akcje likwidacyjne były wyłącznie odruchem obronnym, krzykiem rozpaczy wśród ogromu okrucieństw jaki niemiecki okupant zadawał każdego dnia przez pięć lat obywatelom polskim różnych narodowości. Skala i systematyczność tych świadomie popełnianych przez Niemców zbrodni jest niewyobrażalna i wręcz niemożliwa, by ją w pełni zrozumieć, nawet – a może zwłaszcza – dzisiaj.
*Armia Krajowa (AK) – zakonspirowane siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego w latach II wojny światowej. Powstały z przemianowania Związku Walki Zbrojnej (powstałego w listopadzie 1939 r.) rozkazem Naczelnego Wodza generała broni Władysława Sikorskiego z 14 lutego 1942 r. AK działała na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, okupowanej przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Siły Zbrojne w Kraju były integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych, podporządkowaną Naczelnemu Wodzowi.
[1] Kierownictwo Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej (Kedyw) – dział organizacyjny Armii Krajowej zajmujący się przeprowadzaniem i organizacją akcji bojowych, zamachów, sabotażu oraz dywersji. Kedyw funkcjonował w latach 1942–1944. Jego organizatorem i pierwszym dowódcą był gen. August Emil Fieldorf „Nil”. Działania Kedywu były wymierzone m.in. w rząd Generalnego Gubernatorstwa (niemiecką, nazistowską administrację okupacyjną na ziemiach II RP), policję, wojsko oraz w funkcjonariuszy aparatu niemieckiego na pozostałych ziemiach polskich pod okupacją lub włączonych do III Rzeszy.
[2] Służba Zwycięstwu Polski (SZP) – polska organizacja konspiracyjna podczas II wojny światowej, powołana została 27 września 1939 r.
[3] Mateusz Łabuz, Akcje egzekucyjne Polskiego Podziemia, https://warhist.pl/prawo/akcje-egzekucyjne-polskiego-podziemia/, dostęp 28.09.2022 r.
[4] Ibidem.
Projekt dofinansowano ze środków Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego w ramach Funduszu Patriotycznego-edycja 2022 Wolność po polsku, prowadzone przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
