THE WARSAW INSTITUTE REVIEW

Data: 10 sierpnia 2017    Autor: Jakub Janda, Veronika Víchová

Wrogie oddziaływania Kremla w Republice Czeskiej: obecny stan rzeczy

Celem niniejszego opracowania było krótkie przedstawienie wrogich oddziaływań Kremla w Republice Czeskiej oraz kroków podejmowanych w celu przeciwdziałania tego rodzaju naciskom.

 

Opracowanie składa się z czterech bloków, w których starano się odpowiedzieć na pytania poruszone wcześniej w innych raportach i opracowaniach autorstwa lub współautorstwa członków think-tanku Europejskie Wartości, uzupełnionych również materiałami z innych źródeł otwartych – autorzy starali się, by raport był jak najbardziej aktualny. Głównym zadaniem tego tekstu było opisanie najważniejszych kanałów działania wrogiej propagandy kremlowskiej, jej skutków, a także reakcji ze strony rządu i społeczeństwa obywatelskiego.

1. Jak wyglądają stosunki czesko-rosyjskie?

Po upadku żelaznej kurtyny na stosunki między Republiką Czeską a Federacją Rosyjską miało wpływ doświadczenie z czasów komunizmu i pamięć Czechów o inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację w 1968 roku. Pomimo tego, wśród znacznej części Czechów nadal panują prokremlowskie sentymenty, zwłaszcza wśród wyborców Komunistycznej Partii Czech i Moraw (KSČM), trzeciej pod względem popularności partii w kraju. W stosunkach z Rosją Czesi kierowali się na ogół pragmatyzmem, skupiając się przede wszystkim na własnym interesie gospodarczym i energetycznym. Według czeskiej Strategii Eksportu z 2012 roku Rosja była dla Republiki Czeskiej jednym z dwunastu państw priorytetowych. Jednocześnie Praga wielokrotnie wyrażała zaniepokojenie kwestiami demokracji i praw człowieka.

Bezpieczeństwo energetyczne to zapewne najbardziej drażliwy temat w stosunkach czesko-rosyjskich. Republika Czeska jest w pewnym stopniu zależna od Rosji i od rosyjskiej spółki Rosatom, giganta w dziedzinie energii atomowej, która jest wyłącznym dostawcą paliwa dla elektrowni jądrowej Temelin. Reputacja Rosji jako wiarygodnego dostawcy została nadszarpnięta przy okazji zawirowań związanych z ograniczeniem o połowę dostaw ropy rurociągiem naftowym „Przyjaźń” do Republiki Czeskiej. Była to reakcja Kremla na wcześniejsze działania USA, zmierzające do rozmieszczenia w Republice Czeskiej oraz w Polsce systemów obrony przeciwrakietowej. Republika Czeska stała się wówczas gorącym zwolennikiem projektu, który miałby ograniczyć negatywne skutki zależności energetycznej Czech od Rosji. Czeski sektor energetyczny nadal stanowi przedmiot zainteresowania rosyjskiego biznesu, w szczególności Gazpromu, a także rosyjskiego wywiadu.

Wymiana gospodarcza między oboma państwami osłabła w związku z dewaluacją rubla, recesją rosyjskiej gospodarki i sankcjami gospodarczymi nałożonymi na Rosję. Czeska służba bezpieczeństwa (Bezpečnostní informační služba, BIS) w swoim Raporcie Rocznym przestrzegła przed penetracją czeskiej gospodarki przez rosyjski kapitał związany z szarą strefą oraz przed wzmocnieniem politycznych wpływów Kremla w Republice Czeskiej. Ponadto Czesi nadal prowadzą aktywną politykę zagraniczną w rejonie Partnerstwa Wschodniego[1].

Po wybuchu konfliktu na Ukrainie i aneksji Półwyspu Krymskiego przez Rosję, Praga zmieniła swoje nastawienie polityczne wobec Rosji. Chociaż Czechy doskonale zdają sobie sprawę z zagrożeń, jakie stwarza Kreml, to prezydent Miloš Zeman dąży do utrzymania poprawnych stosunków z Rosją: zaprzecza obecności wojsk rosyjskich na Ukrainie i wielokrotnie krytykował sankcje UE wobec Rosji.

 

2. Które spośród narzędzi propagandy kremlowskiej są najczęściej stosowane w Republice Czeskiej?

 

Środki aktywne

Praga, stolica Republiki Czeskiej, częściowo z powodu swojego dogodnego położenia w samym środku Europy, była zawsze żyzną glebą dla środków aktywnych i tajnych operacji Kremla. Według Raportu Rocznego[2] BIS, w 2015 roku spośród służb wywiadowczych w Republice Czeskiej najaktywniejsze były służby rosyjskie. Zgodnie z tym dokumentem, oficerowie rosyjskiego wywiadu często działali pod dyplomatyczną przykrywką ambasady Rosji: rosyjska ambasada w Pradze liczyła w 2017 roku 48 osób personelu dyplomatycznego i 81 pracowników administracyjnych oraz technicznych. Dla porównania w ambasadzie USA pracowało 40 dyplomatów, a  w ambasadzie Chin – 25[3].

Według anonimowych źródeł czeskiego kontrwywiadu, w Pradze nieprzerwanie od 1969 roku istnieje sowiecka baza szpiegowska, która uaktywniła się po Aksamitnej Rewolucji. Byli agenci sowieccy działają obecnie w kręgach zorganizowanej przestępczości, starając się jednocześnie mieć wpływ na „wielką politykę” i zwiększyć zależność Czech od Rosji[4].

Kwestia ograniczenia personelu rosyjskiej ambasady w Pradze nie jest łatwym zadaniem dla czeskich władz. Rosyjska społeczność szpiegowska w Czechach liczy więcej niż personel czeskiej placówki w Moskwie. Z tego powodu wydalenie rosyjskiego personelu dyplomatycznego może w krótkim czasie doprowadzić do zredukowania personelu czeskiej ambasady w Federacji Rosyjskiej.

 

Operacje dezinformacyjne

Problemy wewnętrzne czeskich mediów wynikają przede wszystkim z konfliktu interesów. Właścicielem wielu mediów jest były wicepremier, a jednocześnie ważny kandydat na stanowisko premiera w wyborach powszechnych, które mają się odbyć w październiku tego roku. Trzeba jednak zauważyć, że mediom publicznym na ogół udaje się przekazywać Czechom obiektywne informacje w sposób odpowiedzialny. Jednym z nielicznych przykładów tendencyjności mediów może być kanał TV Prima, (nadawano wyłącznie negatywne doniesienia o syryjskich uchodźcach[5].

Jedynym oficjalnym rosyjskim projektem quasi-medialnym w języku czeskim jest strona internetowa Sputnik. Istnieje jednak wiele innych podmiotów, które bezpośrednio lub pośrednio służą interesom Kremla. Chodzi tu m.in. o 40 czeskojęzycznych stron internetowych (bez udokumentowanych powiązań z rządem rosyjskim), które stale rozpowszechniają treści dezinformacyjne i manipulujące, kierując się uwielbieniem dla Rosji albo własnym interesem gospodarczym. Większość stron rozpowszechniających treści dezinformacyjne i zmanipulowane informacje nie jest transparentna, tzn. nazwiska publikujących na nich autorów, źródła finansowania oraz właściciele są niejawni. W przypadku, gdy ludzie stojący za określonymi portalami są znani, najczęściej są między sobą powiązani. Niektóre portale są własnością jednej i tej samej osoby, zaś autorzy tekstów informacyjnych i komentarzy publikują jednocześnie na wielu z nich. To samo można powiedzieć o kampaniach w mediach społecznościowych, które bardzo często nie tylko skupiają się na popieraniu Rosji, ale też wzbudzają negatywne emocje w związku z falą uchodźców w Europie.

 

Fałszywe informacje rozpowszechniane w języku czeskim w mediach internetowych i społecznościowych często pochodzą z serwerów zagranicznych, najczęściej z oficjalnych kanałów Kremla lub anglojęzycznych portali konspiracyjnych, np. Global Research lub Southfront. Wiele z tego rodzaju stron nie tworzy nawet swoich własnych treści, a wyłącznie tłumaczy artykuły zagraniczne o bardzo słabej jakości. Niedoskonałości jakościowe takich artykułów nadrabiane są ilością – tygodniowa liczba publikacji jest bardzo wysoka. Dodatkowo treści amplifikowane są dzięki udostępnianiu ich w sieciach społecznościowych, zwłaszcza na Facebooku.

Kluczową rolę w rozprzestrzenianiu dezinformacji odgrywa sam prezydent Czech, Miloš Zeman. Z jednej strony zdarzały się przypadki powtarzania przez niego fałszywych informacji, publikowanych na portalach dezinformacyjnych (na przykład doniesienia o rzekomej obecności “banderowców” na Ukrainie[6] lub nieprawdziwe informacje o rzekomej ustawie dotyczącej języka ukraińskiego[7]), z drugiej zaś strony  portale te przychodzą prezydentowi z pomocą, kiedy tego potrzebuje. Opinie i oświadczenia prezydenta są regularnie powielane i rozbudowywane przez media znane z szerzenia dezinformacji, ponadto prezydent przedstawiany jest w nich na ogół jako jedyna osoba w Republice Czeskiej, która troszczy się o obywateli.

Inni politycy również przyczyniają się do rozwoju ekosystemu dezinformacji, czyniąc to umyślnie albo wskutek własnej ignorancji. Niejednokrotnie zdarzało się, że niektórzy z przedstawicieli wszystkich opcji politycznych udostępniali artykuły z niepewnych źródeł na swoich profilach w mediach społecznościowych, a nawet dali się przyłapać na bezgranicznej ufności wobec informacji niepopartych faktami[8].

Dwie najbardziej znane dotychczas historie dezinformacyjne z 2017 roku[9] dotyczą cieszącej się złą sławą strony internetowej Aeronet (nie podano na nieh żadnych informacji o swoich powiązaniach personalnych). Pierwszy przykład to fałszywe doniesienia o chmurze radioaktywnej nad Europą[10], powstałej rzekomo w związku z „dziwnym wybuchem we francuskiej elektrowni atomowej”. Autorzy artykułu oskarżali rządy europejskie o zatajanie tej informacji i zalecali Czechom zakup jodu i dozymetrów. W rzeczywistości nieco podwyższony poziom radioaktywnego jodu w powietrzu pochodził z innego źródła, prawdopodobnie ze wschodu, i nie stanowił żadnego zagrożenia dla zdrowia ludzi, w przeciwieństwie do zażywania zalecanych tabletek jodu[11].

Drugi przykład świetnie pokazuje typową reakcję dezinformacyjnych stron internetowych na klęskę żywiołową lub atak terrorystyczny – oskarżenie przeciwnika o działanie pod obcą flagą. Po tragicznych w skutkach atakach chemicznych, do których doszło w Syrii, na stronie Aeronet pojawiły się doniesienia, że istnieją dowody potwierdzające, że ataki na Idlib zostały przeprowadzone przez Białe Chełmy [Syryjska Obrona Cywilna] i CIA[12].

 

Wsparcie od sojuszników politycznych

W wielu europejskich krajach funkcjonują wpływowi politycy, którzy pozytywnie oceniają działania Federacji Rosyjskiej. Wyrazem tego jest najczęściej opowiadanie się przez nich za kremlowską interpretację konfliktu na Ukrainie albo przeciwstawianie się polityce sankcji wdrażanej przez UE i USA. Ta grupa polityków może liczyć na wsparcie ze strony Federacji Rosyjskiej – albo ideologiczne i polityczne, na przykład poprzez regularne zaproszenia na oficjalne wizyty w Moskwie lub na Krymie, albo też finansowe, jak w przypadku Frontu Narodowego we Francji. W rezultacie politycy ci mogą wzmocnić legitymizację działań Kremla wobec obywateli swojego kraju.

Republika Czeska nie jest tu wyjątkiem. Kluczowi polityczni sprzymierzeńcy Kremla to, jak już wspomniano, między innymi prezydent Miloš Zeman, większość członków Komunistycznej Partii Bohemii i Moraw, co poniektórzy przedstawiciele Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej oraz przedstawiciele skrajnej prawicy.

Prezydent Zeman jest de facto wykorzystywany we wrogich operacjach dezinformacyjnych Kremla zarówno dla celów wewnętrznych w Rosji, jak też w celu wzbudzania niepokoju społecznego w Czechach. Prezydent podważa czeskie członkostwo w NATO i w UE[13], zaprzecza zorganizowanej rosyjskiej obecności wojskowej na Ukrainie[14] oraz wzywa do zniesienia sankcji nałożonych na Federację Rosyjską[15]. Rosyjskie media państwowe przedstawiają go jako europejskiego sprzymierzeńca Wladimira Putina[16], krytyka rosyjskiej opozycji i bojownika walczącego przeciwko Stanom Zjednoczonym[17].

Co więcej, prezydent otacza się doradcami o bardzo wątpliwej reputacji. Główny doradca ekonomiczny prezydenta przez wiele lat pracował w zarządzie spółki energetycznej mającej bliskie powiązania z Kremlem[18]; spółka ta zapłaciła nawet za niego karę, kiedy został skazany za sprzedaż paliwa lotniczego z rezerw strategicznych państwa[19]. Szef biura Zemana nie uzyskał dokumentu poświadczenia bezpieczeństwa umożliwiającego dostęp do informacji niejawnych[20], a głównemu doradcy wojskowemu prezydenta poświadczenie nie zostało przedłużone[21].

3. Na ile skuteczny jest wpływ Kremla w Republice Czeskiej?

Niestety dane, które umożliwiające dokładną ocenę wpływu działań dezinformacyjnych Kremla na czeskie społeczeństwo, nie są dostępne. Możemy tylko domniemywać, czy Czesi wierzą w przyjazne narracje Kremla oraz kremlowską interpretację wydarzeń międzynarodowych i krajowych. Do pewnego stopnia możemy jednak ocenić, czy spełniany jest najważniejszy cel Federacji Rosyjskiej – można określić poziom zaufania obywateli do instytucji demokratycznych i mediów mainstreamowych, aczkolwiek niemożliwe jest przypisanie tych ocen do konkretnej kampanii dezinformacyjnej, artykułu przekazującego nieprawdziwe informacje czy też działań grupy stron internetowych itd.

Badania opinii publicznej przeprowadzone w 2016 roku we współpracy z agencją STEM wykazały, że ponad 25% populacji czeskiej wierzy w treści dezinformacyjne, a ponad 24% bardziej niż głównym tradycyjnym kanałom informacji ufa mediom dezinformacyjnym,  manipulującym opinią publiczną. Odbiorcy tych mediów postrzegają zagrożenia i rolę Rosji inaczej niż reszta społeczeństwa.

Po przyjrzeniu się konkretnym badaniom okazuje się, że ponad połowa Czechów uważa, iż to Stany Zjednoczone są odpowiedzialne za napływ do Europy setek tysięcy uchodźców z Syrii, a 28% społeczeństwa wierzy, że rosyjska interwencja w Syrii przyczynia się do rozwiązania kryzysu spowodowanego przez falę uchodźców. Mniej niż 3 z 10 osób jest zdania, że za kryzys na Ukrainie odpowiedzialne są Stany Zjednoczone, chociaż to wojska rosyjskie okupują część terytorium tego kraju. Z drugiej strony, poprzez rozpowszechnianie nieprawdziwej informacji przez prezydenta Zemana, 20% respondentów uważa, że na Ukrainie nie ma zorganizowanych rosyjskich sił zbrojnych. Czesi są największymi eurosceptykami spośród państw Grupy Wyszehradzkiej, i choć nie chcą struktur NATO w kraju, to  jednocześnie NATO nadal cieszy się ich silnym poparciem.

Podobne badanie opinii publicznej przeprowadzone w 2017 roku przez słowacki think-tank GLOBSEC potwierdziło, że Czesi chcieliby zajmować pozycję geopolityczną między Zachodem a Wschodem i zachować jak największą neutralność. Według tego badania, 30% Czechów uważa, że najlepszym systemem politycznym dla Czech byłaby autokracja, a 49% nie ufa mediom mainstreamowym.

Mówiąc o oddziaływaniu negatywnych wpływów Kremla, zaznaczyć należy, że mimo starań  rosyjskich tub propagandowych w czeskiej polityce, ogólny kierunek polityki zagranicznej Czech pozostaje niezmienny. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Czech stale popiera integralność Ukrainy, za priorytet uważając współpracę w jej transformacji. Ostatnio opublikowano komunikat, w którym zaznaczono, że Republika Czeska uznała tzw. republiki ludowe na Zachodniej Ukrainie za bezprawne, a obecność rosyjskich sił zbrojnych na Ukrainie za rażące naruszenie prawa międzynarodowego[22].

4. Jakie kroki podejmuje Republika Czeska, by przeciwdziałać wpływom Kremla?

Czeski rząd przeprowadził w zeszłym roku Audyt Bezpieczeństwa Narodowego[23], w ramach którego oceniono mocne i słabe strony polityki obrony i bezpieczeństwa Czech, w tym odporność na wpływy obcych mocarstw. Audyt ten zawiera konkretne zalecenia, mające zwiększyć odporność Republiki Czeskiej na wpływy Kremla. Na podstawie tych zaleceń opracowano plan działania; niektóre zalecenia zawarte w raporcie są obecnie wdrażane.

W ramach Audytu Bezpieczeństwa Narodowego utworzono Centrum Przeciwko Terroryzmowi i Zagrożeniom Hybrydowym. Centrum działa od stycznia 2017, a jego zadaniem jest między innymi monitorowanie sieci dezinformacyjnej w Republice Czeskiej, a także reagowanie na fałszywe informacje rozpowszechniane przez zagraniczne mocarstwa, co stanowi istotne zagrożenie dla Czech. Centrum ma koordynować działania różnych ministerstw, mające na celu zwalczanie worgich operacji wpływu. Ma ono także szkolić urzędników administracji publicznej. Pierwsze takie szkolenia, we współpracy z czeskimi służbami wywiadowczymi, już się rozpoczęły. Mają one przygotować urzędników do przeciwdziałania wysiłkom obcych szpiegów, usiłujących zdobyć informacje o charakterze poufnym[24].

Także społeczeństwo obywatelskie podjęło pewne inicjatywy zmierzające do unieszkodliwienia narzędzi propagandowych Kremla stosowanych w Republice Czeskiej. Czeski think-tank Europejskie Wartości stworzył program Kremlin Watch. Ma on monitorować działania dezinformacyjne w Czechach, a także śledzić rozwój polityki na szczeblu europejskim. Stowarzyszenie Spraw Międzynarodowych uruchomiło swoją czeskojęzyczną wersję ukraińskiej strony internetowej Stopfake.org, aby mieć możliwość weryfikowania informacji dotyczących Ukrainy. Organizacja Člověk v tísni (Człowiek w potrzebie) zapewnia nauczycielom materiały szkoleniowe dotyczące kremlowskiej dezinformacji, a także organizuje szkolenia i wykłady poświęcone edukacji medialnej.

 

 

Środowisko akademickie, na czele z Uniwersytetem Masaryka, prowadzi aktywne badania technik manipulacyjnych stosowanych przez strony internetowe rozpowszechniające fałszywe informacje. Inicjatywa Wybierz Informacje (Zvol Si Info), powstała dzięki studentom tego uniwersytetu, pokazuje, jak sprawdzać wiarygodność źródeł a także jak wybierać wiadomości obiektywne i prawdziwe. Na koniec warto wspomnieć o dziennikarzach, którzy prowadzą własne dochodzenia, aby ujawnić pochodzenie i powiązania osób stojących za działaniami dezinformacyjnymi w Republice Czeskiej. Dobrym przykładem jest tu Ondřej Kundra z magazynu „Respekt”, który badał pod tym kątem stronę Aeronet[25].

 

---

Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.

Powiązane wpisy

Fundacja Warsaw Institute

• O nas
• Misja
• Członkowie zarządu
• Rada fundacji
• Wesprzyj nas
• Media

• Programy
• Russia Monitor
• INFO-check Ukraine
• Dezinformacja
• Raporty Specjalne

• The Warsaw Institute Review
• Wydania
• Autorzy

• Kontakt
• Subskrybuj