Data: 3 września 2024, Autor: Szymon Polewka
Łódź: ziemia obiecana
Łódź, symbol dziewiętnastowiecznego polskiego kapitalizmu, we współczesnej świadomości narodowej pozostaje miastem zapomnianym.
Zdjęcie: Shutterstock
„Tak, ja nie mam nic, ty nie masz nic, on nie ma nic – zaśmiał się głośno. – To razem właśnie mamy tyle, w sam raz tyle, żeby założyć wielką fabrykę.”
Władysław Stanisław Reymont, Ziemia Obiecana
Łódź, symbol dziewiętnastowiecznego polskiego kapitalizmu, we współczesnej świadomości narodowej pozostaje miastem zapomnianym. Dzieje się tak pomimo pozycji jednego z najludniejszych miasta w Polsce oraz centralnego położenia zarówno względem kraju, jak i kontynentu. Miasto fabrycznych kominów, filmowych reżyserów i Juliana Tuwima, pomimo historycznych wyzwań, stoi dzisiaj przed szansami, które mogę zagwarantować dynamiczny rozwój na kolejne dekady.
Kapitalistyczna „ziemia obiecana”
W XIX wiek Polacy wkroczyli ze świeżo utraconą państwowością oraz rozbudzoną przez romantyków nadzieją na odwrócenie nieprzychylnego losu. Nadzieja szybko została zweryfikowana z rzeczywistością wraz z klęską Napoleońskiej Francji i późniejszym upadkiem powstania listopadowego. Pomimo narodowej nieprzychylności losu, Łódź stała się miastem, które na XIX wieku zyskało najwięcej. Powstanie w 1815 roku marionetkowego Królestwa Polskiego pozostającego w unii personalnej i celnej z carską Rosją dało miastu nad Łódką dostęp do ogromnego euroazjatyckiego rynku. Naturalna topografia z licznymi małymi rzekami przecinającymi ziemię łęczycko-sieradzką przyczyniła się do szybkiego rozwoju przemysłu parowego.
W 1820 roku dzięki staraniom Rajmunda Rembielińskiego miasto podniesione zostało do rangi tzw. miast fabrycznych. Kolejno w 1823 roku powstało „Sukiennicze Nowe Miasto” – co uważane jest za początek łodzi przemysłowej. Od tego czasu Łódź stała się opisywaną przez Władysława Reymonta „ziemią obiecana” dla rzeszy biedoty wiejskiej i małomiasteczkowej. Z zapomnianej osady ukrytej wśród bagien i torfowisk wyłoniła się prężna metropolia akumulująca kapitał i prace. Kolejne sto lat przyniosły miastu nieporównywalny dotąd, w skali światowej, wzrost liczby ludności, bijąc wszystkie ówczesne rekordy. Przyrost ludności podwajała się w XIX wieku co 10 lat. W 1830 roku małą mieścinę Łódź zamieszkiwało 4 tys. mieszkańców, w 1860 było ich już 30 tys., w 1897 300 tys. a tuż przed wybuchem wojny w 1914 roku 500 tys. Na podobny cud demograficzny w Chinach i Indiach trzeba było poczekać do II poł. XX wieku
„– Ja tu znam każdy dom, każdą firmę – zaczął mówić gorąco. – Pamiętam Łódź, jak miała dwadzieścia tysięcy, a dzisiaj ma trzysta! A ja się doczekam, jak ona mieć będzie pół miliona, ja nie umrę prędzej! Ja to muszę widzieć na własne oczy, muszę się ucieszyć.”
Władysław Stanisław Reymont, Ziemia Obiecana
Źródło: 600 Lat Łodzi, ex navicula navis, Łódź.pl
Nowo powstałe przemysłowe społeczeństwo Lodzeremnschów (niem. Lodzer – łódzki, Mensch – człowiek) stało się konglomeratem złożonym z Polaków, Niemców i Żydów pod rosyjską administracją. Realia ówczesnej Łodzi w doskonały sposób opisane zostały na łamach „Ziemi Obiecanej”, Władysława Reymonta, gdzie zmieniający, się z dnia na dzień, miasto Behemot, bezwzględne dla słabych, a otwarte dla silnych i zmotywowanych, służy jako przykład dynamicznie rozwijającego się polskiego kapitalizmu. Nagromadzenie i dynamika procesów zachodzących na ziemi łódzkiej sprawił, że miasto to śmiało, można uznać za symbol XIX wiecznych ziem Polskich. Tak jak za Jagiellonów dominował Kraków, za Wazów Gdańsk, a od Sasów Warszawa, tak pozytywistyczny XIX wiek, w szczególności jego II połowa, należał do Łodzi. W narodowej świadomości pamięć ta pozostaje jednak mocno wyparta głównie za sprawą 123-letniej traumy związanej z zaborami.
Wahadło XX wieku
XX wiek, jak podkreślał prof. Przemysław Waingertner, zapisał się w historii miasta na łódką jako wahadło w miejskiej demografii i rozwoju. W wieku tym okresu rozwoju przecięty został dwiema wojnami oraz przemianą ustrojową lat dziewięćdziesiątych. Po pierwszej wojnie światowej Łódź straciła aż 43 proc. mieszkańców. Jednak najbardziej bolesne dla miasta okazała się utrata dostępu do rosyjskiego rynku zbytu i zaplecza surowcowego. W latach międzywojennych Łódź nie zdołała odzyskać przedwojenną świetność. Miasto dzieliło z II Rzeczpospolitą ekonomiczne trudności międzywojnia – powojenny chaos, polsko-niemiecką wojnę celną, hiperinflację lat 1922-1923 oraz Wielką Depresję lat trzydziestych.
W przededniu wybuchu II wojny światowej populacja miasta wynosiła ok. 672 tys. osób, z czego 231.000 osób posiadało pochodzenie żydowskie (34,4 proc.) a 86 351 niemieckie (12,8 proc). Najpierw w wyniku działań nazistowskich Niemiec zdziesiątkowana została populacja żydowska, kolejno przesuwający się front radziecki przyczynił się do przesiedleń ludności niemieckiej. Tragizm wojenny nie ominął również ludności polskiej, szczególnie dotkniętej w okresie okupacji nazistowskiej. Do początku 1945 roku populacja Łodzi spadła do ok. 300 tys. osób. Relatywnie dobrze zachowana tkanka urbanistyczna, w połączeniu z wojennymi uchodźcami poszukującym schronienia, sprawiła, że nastąpiło gwałtowne odbicie ludnościowe – pod koniec 1945 miasto zamieszkiwało już 502 tys. mieszkańców, w 1951 roku było ich już 646 tys.
W wyniku kolosalnych zniszczeń miasta stołecznego Warszawa, w pierwszych latach powojennych Łódź sprawowała się jako niepisana stolica zastępcza. Miasto za sprawą dziejowo robotniczo-lewicowej sympatii oraz relatywnie niskich zniszczeń ukazywane było przez władze ludowe jako nowy wzór ludowego miasta. Ze zniszczonej Warszawy do Łodzi zaczęła napływać nowa polska inteligencja, założony został Uniwersytet Łódzki, Politechnika Łódzka, a także Akademia Sztuk Pięknych, nieco później na mapie zagościła również znana na całym świecie łódzka Filmówka. Wielu Łodzian wiązało nadzieje, że przyznanie oficjalnego statusu stołecznego miastu to tylko kwestia czasu. Idee ta jednak po kilku latach upadła wraz z dojściem przez komunistów do wniosku, że manewr ten okazałby ich słabość. Ostatecznie decyzje o odbudowie podjął sam Stalin, który przekazał delegacji polskiej na czele z Bolesławem Bierutem, decyzje o odbudowie stolicy.
Łódź na nowo
Wraz z końcem komunizmu, Łódź osiągnęła swój szczyt populacyjny – w 1988 roku populacja wyniosła 854 tys. ludzi. Przemiana ustrojowa okazała się jednak dla miasta wyjątkowo brutalna. Dylemat transformacji w dobitny sposób przedstawiona została przez Leszka Balcerowicza w wywiadzie dla Dziennika Łódzkiego. Balcerowicz wspomina: „Płakaliśmy nad Łodzią, ale musieliśmy uciekać z socjalizmu”
W powszechnej świadomości społecznej Łódź uważana jest za jednych z największych przegranych transformacji. W rzeczywistości miasto włókienników okazało się jedną z największych ofiar komunizmu. Lata komunizmu zakonserwowały dziewiętnastowieczne fabryki w skansen produkujący niskiej jakości dobra dla ZSRR i RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Nawracająca historyczna utrata rynku wschodniego, doprowadziła do załamania eksportu nieefektywnej produkcji o niskiej jakości. Dynamicznie wzrastająca pozycja Warszawy, od początku lat dziewięćdziesiątych oraz postępująca restrukturyzacja przemysłu skutkuje ujemnym saltem ludnościowym.
Symboliczny dla współczesnej historii miasta okazał się rok 2007, kiedy to Kraków wyprzedził Łódź, stając się drugim co do wielkości miastem w Polsce. Pomimo dużych trudności lat transformacyjnych Łódź w ostatnich latach zaczyna nabierać wiatru w żagle. Strategiczne położenie w centralnym punkcie kraju, na przecięciu zarówno szlaków krajowych, jak i kontynentalnych, kolejowych i samochodowych, pozwala na dynamiczny rozwój w kierunku branży logistycznej. Dodatkowo jednym z atutów miasta nad Łódką jest fakt, że miasto to nie jest Warszawą. Postępujący stołeczny drenaż talentów z całego kraju sprawia, że koszty życia w stolicy w ostatnich latach stają się niedostępne dla młodych aspirujących Polaków. W opozycji jawi się Łódź, gdzie rynek w reakcji na sytuację demograficzną i migracyjna wykreowała atrakcyjną sytuację mieszkaniową, która jest w stanie przyciągać młodych Polaków. Bliskość Warszawy oraz duopolistyczny charakter obydwu metropolii tworzy z Łodzi ciekawy substytut dla drogiej stolicy.
Jak pokazuje historia, okresy dynamicznego rozwoju miasta, szczególnie w XIX wieku, powiązany był z dostępnością do rynku wschodniego. Pierwotnie był to rynek gwarantowany przez Carską Rosję – w późniejszym czasie przez ZSRR i marionetkowe RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Dzisiaj rolę wschodniego rynkowego hegemona przejęły Chiny.
Źródło: Nowy Jedwabny Szlak się rozkręca. Coraz większy ruch na trasie Polska – Chiny, money.pl, 20.03.2024, (dostęp 14.07.2024)
W ostatnich latach jednym ze sztandarowych projektów dla Łodzi jest uczynienie z miasta towarowego centrum przeładunkowe wieńczącego chiński kolejowy Jedwabny Szlak. Poczynając od 2012 roku, kiedy otwarte zostało połączenie Łódź-Chendgdu, następował stabilny wzrost wymiany towarowej między miastami. Przełomowy dla relacji okazał się jednak rok 2022, kiedy Federacja Rosyjska dokonała pełnoskalowej inwazji na Ukrainę, zamykając ukraiński kanał kolejowy. Ostatecznie działania wojenne w niewielkim stopniu bezpośrednio wpłynęły na wymianę towarową, o wiele bardziej bolesny okazał się konflikt gospodarczy na linii Rosja–UE wiążący się z rosnącym ryzykiem biznesowym. Pomimo chwilowego osłabienia wolumenu handlowego od 2023 roku nastąpił ponowny wzrost, który podkręcony został wraz z eskalacją napięcia na Bliskim Wschodzie – od początku roku Jemeńscy bojownicy Huti atakują statki płynące przez Morze Czerwone, paraliżując handel na Kanale Sueskim.
Rozwój Łodzi w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku może okazać się dla miasta szansą na zwieńczenie transformacji gospodarczej z monokultury przemysłem w kierunku nowoczesnego miasta handlowego będącego logistycznym hubem dla regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Dodatkowo rozwój Warszawsko-Łódzkiego duopolis daje miastu szansę na przyciąganie młodych talentów, które nie są wstanie pozwolić sobie na stołeczne elitarny sposób życia. Brak warszawskiego elitaryzmu czy krakowskiego burżuazyzmu pozostaje dla Łodzi jednym z największych atutów czyniącym z miasta ziemię na nowo obiecaną dla aspirującej klasy średniej.
________________________
Źródła:
Brzózka Piotr, Leszek Balcerowicz: Płakaliśmy nad Łodzią, ale musieliśmy uciekać z socjalizmu, Dziennik Łódzki, 02.11.2014, (dostęp 14.07.2024): https://dzienniklodzki.pl/leszek-balcerowicz-plakalismy-nad-lodzia-ale-musielismy-uciekac-z-socjalizmu/ar/3630548
Jak się narodziło Miasto Łódź? Historia rozpoczyna się 29 lipca 1423 r. i od króla Władysława Jagiełły, TuLudz, 29.07.2020, (dostęp 14.07.2024): https://tulodz.pl/wiadomosci-lodz/jak-sie-narodzilo-miasto-lodz-historia-rozpoczyna-sie-29-lipca-1423-r-i-od-krola-wladyslawa-jagielly/sLo3v6hesNYazPpyONO3
Jakóbowski Jakub, Kolejowy Jedwabny Szlak w cieniu wojny na Ukrainie, Ośrodek Studiów Wschodnich, 15.12.2022, (dostęp 14.07.2024): https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2022-12-15/kolejowy-jedwabny-szlak-w-cieniu-wojny-na-ukrainie
Nowy Jedwabny Szlak się rozkręca. Coraz większy ruch na trasie Polska – Chiny, money.pl, 20.03.2024, (dostęp 14.07.2024): https://www.money.pl/gospodarka/nowy-jedwabny-szlak-sie-rozkreca-coraz-wiekszy-ruch-na-trasie-polska-chiny-7008106991098752a.html
Reymont Władysław Stanisław, Ziemia Obiecana, Warszawa, Perły Literatury
Sieroń Arkadiusz, TRANSFORMACJA GOSPODARCZA MIASTA PO 1989 ROKU, Forum Obywatelskiego Rozwoju: https://bank.pl/wp-content/uploads/2021/09/raportlodztransformacja-gospodarcza-miasta-po-1989r.pdf
Waingertner Przemysław, Fenomen Łodzi w XX wieku, Przystanek Historia, 14.06.2020, (dostęp 14.07.2024): https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/gospodarka/69672,Fenomen-Lodzi-w-XX-wieku.html
600 Lat Łodzi, ex navicula navis, Łódź.pl:https://uml.lodz.pl/dla-mieszkancow/dziedzictwo-lodzi/
Kampania „Dumni z Polski/Proud of Poland/Stolz auf Polen” została sfinansowana ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach rządowego programu Fundusz Młodzieżowy na lata 2022-2033
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
