MENA Monitor skupia się na regionie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, analizując najważniejsze wydarzenia na obszarze od Maroka po Iran, ich konsekwencje dla państw ościennych oraz wpływ na sytuację na świecie.
Data: 26 lipca 2022 Autor: Kacper Gatlik
Irańsko-rosyjski sojusz i Turcja dbająca o swoje interesy w regionie
W ramach Astana Process Summit miało miejsce spotkanie trzech państw dotyczące Syrii. Strona turecka, rosyjska oraz irańska odbyły rozmowy w formacie bilateralnym i trilateralnym i omówiły kluczowe dla siebie kwestie. Największymi zwycięzcami spotkań na poziomie głów państw okazali się Iran i Syria. Ze względu na podjęte kroki zakończenia wojny domowej w Syrii nie dano zgody na interwencję zbrojną Turcji na terytorium syryjskim. Iran wszedł w nowe relacje biznesowe z Rosją, które pozwolą na rozwój ich infrastruktury energetycznej. Pomiędzy oboma krajami zawiązane zostało nieoficjalne przymierze.
Rozmowa najwyższego przywódcy Iranu Ayatollaha Ali’ego Khameneiego z prezydentem Rosji dotyczyła strategicznych aspektów stosunków rosyjsko-irańskich. Obie strony wyraziły poparcie dla partnerstwa w zapewnieniu stabilizacji w regionie. Potwierdzono dwustronne zaangażowanie w podtrzymaniu bilateralnych stosunków, a irański przywódca utwierdził Władimira Putina w przekonaniu, że to nie Rosja rozpętała wojnę na Ukrainie, tylko NATO, będące „niebezpiecznym stworzeniem”, które zagraża bezpieczeństwu międzynarodowemu[1].
Rozmowa Władimira Putina z irańskim prezydentem Ra’isim dotyczyła rozszerzenia dwustronnych relacji politycznych i biznesowych. Rosja będzie realizowała wspólne projekty z Iranem, aktywniej wykorzystując narodową walutę w bezpośrednich rozliczeniach finansowych. Podczas spotkania poruszono także kwestię współpracy w zakresie przemysłu, transportu i energetyki. National Iranian Oil Company i rosyjski Gazprom podpisały porozumienie w sprawie strategicznej współpracy przy projektach o wartości około 40 mld dolarów. Podjęta zostanie dwustronna współpraca naukowo-techniczna, która ma umożliwić Iranowi wejście na rynek skroplonego gazu ziemnego. Porozumienie obejmuje budowę gazociągów eksportowych, rozwój sześciu pól naftowych i dwóch gazowych (w regionie Kish, Północnym i Południowym Pars), a także ukończenie terminalu eksportowego Iran LNG. W przeszłości Stany Zjednoczone ostrzegały władze Kremla o konsekwencjach rozbudowy irańskiej infrastruktury gazowej[2]. Jednak ze względu na objęcie sankcjami rosyjskiej gospodarki przez Zachód rządzący w Moskwie silniej zacieśnili współpracę z Teheranem, nie zważając już na sugestie państw demokratycznych.
Władze rosyjskie chcą podtrzymać swój udział w weryfikacji przestrzegania przez Iran porozumienia (JCPOA) w sprawie programu nuklearnego z 2015 r.[3] w ramach formatu Iran, P5+1[4]. Rosyjscy przedstawiciele w organizacji IAEA pracowali przy monitorowaniu irańskich prób użycia rakiet balistycznych średniego zasięgu, stąd strona rosyjska uważa[5], że pociski te nie były uzbrojone w głowice nuklearne i testowano je w celach innych niż proliferacja broni masowego rażenia. Władimir Putin uznał, że należy wznowić przerwane konsultacje, od których w 2018 r. – za prezydentury Donalda Trumpa – odstąpiła strona amerykańska. Powinny się one opierać na poszanowaniu rezolucji nr 2231[6] z 2015 r. Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych. Należy podjąć wszelkie wysiłki polityczne i dyplomatyczne, by rozwiązać problem ofensywnej broni nuklearnej Iranu. Teheran powinien mieć możliwość rozwoju własnej technologii jądrowej wyłącznie w celach pokojowych, dlatego należy wznowić konsultacje. Prezydent Rosji na spotkaniu na szczycie astańskim uznał, że w systemie międzynarodowym każde państwo ma prawo do rozwoju na zasadach poszanowania prawa międzynarodowego i bez dyskryminacji ze strony środowiska międzynarodowego, dlatego sankcje wobec Iranu powinny być złagodzone.
Bilateralne spotkanie Erdoğana i Putina poświęcone było sprawie transportu 22 mln ton zboża rozmieszczonych w ukraińskich portach. Turcja, Rosja, Ukraina i Organizacja Narodów Zjednoczonych podpiszą w tym tygodniu porozumienie w sprawie korytarza morskiego i przewozu zboża z terytorium objętego działaniami wojennymi[7]. Prezydent Putin pochwalił swojego tureckiego partnera za udane rozmowy w Stambule 13 lipca 2022 r., które posunęły do przodu kwestię konwoju morskiego pod egidą ONZ. Przewiduje się, że rosyjskie i tureckie statki będą mogły eskortować ukraińskie zboże przez Morze Czarne. Turcja pozostaje obecnie mediatorem w sporze ukraińsko-rosyjskim, a antyrosyjskie sankcje uderzają w eksport rosyjskiego zboża. W związku z tym strona rosyjska próbuje przekonać państwa zachodnie, by zniosły nałożone na nią sankcje ekonomiczne. António Guterres, sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych, przyznał, że konsultacje w sprawie zboża idą w dobrym kierunku, nowe porozumienie przyniesie oczekiwane rezultaty, a jeżeli zajdzie taka potrzeba, sekretarz uda się z wizytą do Stambułu, by spotkać się ze stronami konfliktu i Turcją. Władimir Putin, namawiany przez Recepa Erdoğana do zgody Rosji na turecką inwazję na kurdyjskie jednostki w północnej Syrii, nie przekonał się do tego pomysłu[8]. Powodem niezdecydowania rosyjskiego przywódcy jest trwały sojusz syryjsko-rosyjski i obowiązujące relacje sojusznicze bojówek kurdyjskich i rządu syryjskiego w zwalczaniu arabskich sił w Syrii i syryjskiego DAESH. Taki manewr uderzyłby w integralność terytorialną Syrii i zasady poszanowania rasy, religii i etniczności, które przyświecają formatowi astańskiemu. W kwestiach ekonomicznych obydwa państwa będą rozliczały się w walutach narodowych.
Na spotkaniu w Soczi w 2018 r.[9] w ramach Syryjskiego Kongresu Dialogu Narodowego oficjalnie zaimplementowano nowy organ pomocniczy w syryjskim systemie politycznym z siedzibą w Genewie. Wysiłki wysłannika ONZ ds. Syrii, Geira O. Pedersena, doprowadziły do stworzenia syryjskiego zgromadzenia konstytucyjnego (powstałego przy ONZ). Dąży ono do stworzenia nowej konstytucji syryjskiej i wprowadzenia reform ustrojowych na wzór państwa prawa. Instytucja ta działa we współpracy zarówno z władzami syryjskimi, jak i opozycją, co wpisuje się w założenia dokumentów międzynarodowych forsowanych przez ONZ z 2012 r. o dialogu politycznym skonfliktowanych stron (tj. rezolucji Rady bezpieczeństwa ONZ nr 2042, 2043, w tym „komunikatu genewskiego”)[10]. Żaden przedstawiciel innego państwa nie może być obecny przy podejmowaniu ważnych decyzji dotyczących Syrii w ramach zgromadzenia konstytucyjnego. Dopuszczeni do obrad – oprócz Syryjczyków – są wyłącznie przedstawiciele ONZ. Naród syryjski powinien sam stanowić o poszanowaniu własnej suwerenności, odmienności kulturowej, religijnej i rasowej na terytorium Republiki Syryjskiej. Nowa konstytucja będzie możliwa do przyjęcia wyłącznie po uzyskaniu konsensusu całej syryjskiej sceny politycznej. Najbliższa sesja odbędzie się w dniach 25–29 lipca 2022 r. Jak podkreślał Władimir Putin na konferencji po spotkaniu z Ra’isim i Erdoğanem 20 lipca, zgromadzenie powstało z inicjatywy Rosji, Turcji i Iranu. Rosja oraz jej partnerzy będą współpracowali z wysłannikiem ONZ ds. Syrii i ze zgromadzeniem konstytucyjnym, jednak najważniejszą rolę w dialogu syryjskim odgrywać ma format astański. Prezydent Rosji oznajmił, że jego państwo wraz z dwoma pozostałymi partnerami formatu podejmie się wsparcia rządu syryjskiego w neutralizacji bojówek operujących w Syrii, wspieranych przez państwa realizujące swoje cele geopolityczne w regionie. Prezydent Putin nie powiedział tego wprost, jednak późniejsze stanowisko dotyczące Stanów Zjednoczonych pozwala twierdzić, że chodzi o siły amerykańskie w Syrii.
Zgodnie z założeniami podpisanego w środę porozumienia między przywódcami Turcji, Rosji i Iranu w sprawie Syrii[11] sytuacja syryjskiego społeczeństwa się poprawia, głównie dzięki działalności humanitarnej państw formatu Astana, misji ONZ i aktywności innych organizacji humanitarnych. Najważniejszą rolę w realizacji założeń dokumentów międzynarodowych, tj. transformacji politycznej i ustrojowej Syrii, odgrywają Rosja i Iran, które wspierają wybieranego w „wolnych wyborach” (od rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 2254 z 2015 r.)[12] syryjskiego prezydenta i swojego sojusznika, Baszara Al-Asada. Wspólne stanowisko wobec syryjskiego Idlibu, tj. konieczność stabilizacji tego obszaru, jest dla państw formatu Astana sprawą priorytetową. W związku z tym Turcy mogą pozwolić sobie na rozmowy z partnerami z formatu astańskiego o własnych interesach w regionie.
Jednak partnerzy z Moskwy i Teheranu są nastawieni negatywnie do planów tureckich. Minister spraw zagranicznych Iranu na początku lipca 2022 r. odbył wizytę w Damaszku[13], gdzie przekonywał, że realizacja tureckich interesów w kraju od 11 lat objętym wojną domową jest zagrożeniem dla bezpieczeństwa w regionie i suwerenności terytorialnej Syrii. Najwyższy przywódca Iranu Khamenei widzi plany tureckiej agresji jako bezsensowne i szkodliwe dla stabilności regionu – Ankara nie osiągnie oczekiwanych rezultatów, wzmocni jedynie siły terrorystów i nie uda jej się wywrzeć politycznego nacisku na rządzących w Damaszku[14]. Turkom udało się natomiast przekonać partnerów z formatu astańskiego do zakończenia współpracy amerykańsko-kurdyjskiej. Ankara i Teheran są przeciwne współpracy Stanów Zjednoczonych z YPG/PKK w północno-wschodniej Syrii. Żądają wycofania sił amerykańskich znad wschodniego Eufratu w ramach procesu krzewienia pokoju w regionie poprzez format Astana[15]. Taką decyzję podjęli członkowie Astana Process Summit 20 lipca 2022 r., zgadzając się ze stanowiskiem prezydenta Erdoğana. Ten oskarża Amerykanów o wspieranie Kurdów z YPG pod pretekstem walki z ISIS/DAESH. Tureckie wojska bronią swojej granicy i ochraniają ludność cywilną przed jednostkami „terrorystów”. Zgodnie ze stanowiskiem przyjętym przez głowy trzech państw całe terytorium syryjskie powinno znaleźć się pod kontrolą demokratycznie wybranego rządu syryjskiego. Śmierć generała Qasema Soleimaniego według strony irańskiej jest symbolem oporu, walki i sprzeciwu wobec terroryzmu[16]. Każde z państw biorących udział w szczycie astańskim uznało walkę z terroryzmem za kluczowy aspekt współpracy trilateralnej trzech państw. Obecnie najważniejsze miejsce walki z terroryzmem dla członków porozumienia to Idlib i konieczne jest podjęcie działań w tym obszarze (niekoniecznie według planów tureckich). Dodatkowo Rosjanie uznają rząd w Kijowie za terrorystów, Irańczycy bojówki arabskie w Iraku i w Syrii za ekstremistów stosujących przemoc o celu politycznym, a Turcy Kurdów z YPG/PKK za zagrażające bezpieczeństwu w regionie grupy terrorystyczne.
Najwyższy przywódca Iranu dał do zrozumienia, że Amerykanie nie powinni angażować się w stabilizację sytuacji w regionie. Każde z trzech państw postrzega obecność Stanów Zjednoczonych jako zagrożenie dla własnych interesów. Artykuł 12 porozumienia z 19 lipca 2022 r. poświęcony Izraelowi (sojusznikowi USA w regionie) potępia działalność Jerozolimy w Syrii (w tym ataki na infrastrukturę cywilną) i uznaje zasadność rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 242 i 497 odrzucającą okupację syryjskiego wzgórza Golan przez Izrael. Turecki prezydent z kolei walczy obecnie o głosy wyborców. Pomimo sukcesów wizerunkowych Erdoğana na arenie międzynarodowej (Turcja została mediatorem w konflikcie ukraińsko-rosyjskim w kwestii zboża ukraińskiego) podpisanie trójstronnego memorandum między Szwecją, Turcją i Finlandią o działalności YPG/PKK oraz rozmowy na szczycie głów państw w ramach formatu astańskiego mogą nie wystarczyć, by zwiększyć szanse Recepa Tayipa Erdoğana na zwycięstwo w najbliższych wyborach, które odbędą się w 2023 r. Rosja w walce z Zachodem zbiera sojuszników, by móc współtworzyć front antyzachodni, front państw objętych sankcjami. Jest jednym z krajów postrzeganych negatywnie przez łamanie praw człowieka na swoim terytorium i poza nim. Porozumienie irańsko-rosyjskie o współpracy polityczno-gospodarczej i dalsze poparcie dla rządów Baszara Al-Asada jest sygnałem dla Zachodu i państw autorytarnych, że Rosjanie wspierają swoich partnerów w interesach. Amerykanie mogą być postrzegani jako niewiarygodni sojusznicy w związku z opuszczeniem Afganistanu i wycofaniem się z Syrii w przeszłości, a także zmniejszeniem wsparcia dla kurdyjskich bojowników. Zarówno działalność sił rządowych Syrii, jak i tureckie gry polityczne na kilka frontów mogą zdestabilizować region, który od zaangażowania się Stanów Zjednoczonych w 1991 r. podupadł.
[1] NATO would have eventually started Ukraine war: Khamenei to Putin, 19 July 2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/7/19/russia-putin-meeting-iran-khamenei-and-raisi-tehran.
[2] NIOC, Gazprom strike $40b MoU, 19 July 2022, https://en.shana.ir/news/459590/NIOC-Gazprom-strike-40b-MoU;
Resolution 2231 (2015) on Iran Nuclear Issue, United Nations Security Council, https://www.un.org/securitycouncil/content/2231/background.
[4] The Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) at a Glance, https://www.armscontrol.org/factsheets/JCPOA-at-a-glance#:~:text=The%20Joint%20Comprehensive%20Plan%20of%20Action%20(JCPOA)%20is%20a%20detailed,adopted%20on%20July%2020%2C%202015.
[5] Wiceprzewodnicząca/Wysoka Przedstawiciel – Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 2231 i porozumienie nuklearne z Iranem (JCPOA) a próby pocisków balistycznych przeprowadzane przez Iran, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-8-2017-000631_PL.html.
[6] Resolution 2331, https://www.undocs.org/Home/Mobile?FinalSymbol=S%2FRES%2F2231(2015)&Language=E&DeviceType=Desktop&LangRequested=False.
[7] Erdoğan, Putin to talk Ukrainian grain as 4-way Istanbul talks due, Daily Sabah, 18 July 2022, https://www.dailysabah.com/business/economy/erdogan-putin-to-talk-ukrainian-grain-as-4-way-istanbul-talks-due.
[8] Ukraine grain deal and Syria top agenda for Putin’s talks with Iran and Turkey, https://www.ft.com/content/e2e17f22-f761-40b8-8e9a-e6052cf63870.
[9] Final Statement of the Congress of the Syrian national dialogue, 30 January 2018, https://www.mfa.gov.tr/final-statement-of-the-congress-of-the-syrian-national-dialogue_en.en.mfa
[10] Identical letters dated 5 July 2012 from the Secretary-General addressed to the President of the General Assembly and the President of the Security Council, https://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/SY_120630_Final%20Communique%20of%20the%20Action%20Group%20for%20Syria.pdf.
[11] Joint Statement by the President of the Islamic Republic of Iran, the President of the Russian Federation, and the President of the Republic of Türkiy, Tehran, 19 July 2022, https://en.mfa.ir/portal/newsview/687420/Joint-Statement-by-the-President-of-the-Islamic-Republic-of-Iran-the-President-of-the-Russian-Federation-and-the-President-of-the-Republic-of-T%C3%Bcrkiy.
[12] Security Council Unanimously Adopts Resolution 2254 (2015), Endorsing Road Map for Peace Process in Syria, Setting Timetable for Talks, United Nations, 18 December 2015, https://press.un.org/en/2015/sc12171.doc.htm.
[13] Iran says new Turkish offensive in Syria would destabilise region, France24, 2 July 2022, https://www.france24.com/en/live-news/20220702-iran-says-new-turkish-offensive-in-syria-would-destabilise-region.
[14] Khamenei twitter statement, 19 July 2022, https://twitter.com/khamenei_ir/status/1549349106618966016?ref_src=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E1549349106618966016%7Ctwgr%5E%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https%3A%2F%2Fwww.bloomberg.com%2Fnews%2Farticles%2F2022-07-19%2Fputin-to-meet-iranian-and-turkish-leaders-with-war-center-stage.
[15] US forces must leave areas of Syria east of Euphrates River: Turkish president, 20 July 2022, https://www.aa.com.tr/en/turkiye/us-forces-must-leave-areas-of-syria-east-of-euphrates-river-turkish-president/2641610
[16] Statement for media following Astana format talks: http://en.kremlin.ru/events/president/news/69035.
Wesprzyj nas
Jeżeli przygotowane przez zespół Warsaw Institute treści są dla Państwa przydatne, prosimy o wsparcie naszej działalności. Darowizny od osób prywatnych są niezbędne dla kontynuacji naszej misji.
Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.
Powiązane wpisy
Fundacja Warsaw Institute
