RAPORTY SPECJALNE

Data: 29 maja 2019

Raport Konferencyjny – Bałkany Zachodnie: Infrastruktura, Energetyka, Geopolityka

Niniejszy raport jest częścią międzynarodowej konferencji “Western Balkans: Infrastructure and Energy from a Geopolitical Perspective”, która odbyła się 29 maja, 2019. Wydarzenie było częścią oficjalnego programu polskiej prezydencji w Procesie Berlińskim i posłużyło jako spotkanie przygotowawcze do Szczytu Bałkanów Zachodnich 2019 w Poznaniu.

WPROWADZENIE

Bałkany Zachodnie, stanowiące swoistą enklawę na mapie Europy, to obszar znajdujący się w zainteresowaniu wielu aktorów międzynarodowych. Regionalnych w postaci Unii Europejskiej, Turcji i Rosji oraz globalnych w postaci Chin i Stanów Zjednoczonych.
Bałkany Zachodnie będące jednością gospodarczą w ramach Jugosławii (z wyjątkiem Albanii), po zakończeniu wojny na Bałkanach w latach 90 utraciły swoje więzy ekonomiczne w regionie. Po prawie trzech dekadach od upadku Jugosławii i ponownego nawiązywania relacji międzypaństwowych, elementem na nowo jednoczącym region jest proces integracji europejskiej.
Głównym celem niniejszego raportu jest zaprezentowanie sytuacji Bałkanów Zachodnich w ujęciu infrastrukturalnym i energetycznym oraz porównanie zaangażowania poszczególnych graczy międzynarodowych w regionie. Pierwszym omawianym zagadnieniem jest infrastruktura w całym regionie: drogowa, kolejowa, lotnicza oraz morska, w szczególności w wymiarze transgranicznym. Drugim opisywanym zagadnieniem są kwestie energetyki oraz bezpieczeństwa surowcowego, ze szczególnym uwzględnieniem zależności energetycznych od państw trzecich, a także rozwoju alternatywnych źródeł energii. Trzecim i finalnym wątkiem, łączącym obydwa powyższe, są kwestie geopolityczne i obecna rywalizacja mocarstw o Bałkany Zachodnie.

INFRASTRUKTURA

Bałkany Zachodnie położone w strategicznym miejscu w Europie na skrzyżowaniu głównych ciągów komunikacyjnych Wschód – Zachód i Północ – Południe stanowią istotny obszar do inwestycji. Zapóźnienia w budowie infrastruktury drogowej, kolejowej, morskiej i lotniczej stanowią jedno z głównych wyzwań dla integracji regionu Bałkanów Zachodnich, czy w przypadku dawnych państw Jugosławii reintegracji ekonomicznej. Głównym wyzwaniem jest wybór najlepszej drogi rozwoju oraz zbilansowanie wydatków na infrastrukturę, w szczególności w wymiarze regionalnym. Budowa infrastruktury, zwłaszcza drogowej, oparta jest zazwyczaj o pożyczki z Unii Europejskiej oraz poszczególnych państw. Każdy z podmiotów ma swój własny mechanizm inwestycyjny w regionie. Ze strony Unii Europejskiej rozwój infrastruktury w regionie Bałkanów Zachodnich ma na celu integrację tego regionu ze Wspólnotą, postęp w stabilizowaniu politycznym regionu po wojnach z lat 90 i sprostanie nowym potrzebom tego obszaru Europy. Chiny, przy inwestowaniu pieniędzy w regionie, nie zwracają uwagi na czynniki kluczowe dla UE takie jak przejrzystość przetargów czy wskaźnik demokratyzacji na Bałkanach Zachodnich. Z kolei Rosja i Turcja koncentrują się na konkretnych projektach infrastrukturalnych, dzięki którym wzmacniają jednostkowo swoje wpływy polityczne i gospodarcze.

Infrastruktura morska

Wśród państw Bałkanów Zachodnich z dostępem do morza znajduje się Albania, Czarnogóra oraz Bośnia i Hercegowina (która posiada niewielki odcinek wybrzeża ok. 20 km). Główne porty Bałkanów Zachodnich to Bar w Czarnogórze obsługujący połączenia promowe z Włoskimi portami takimi jak Bari oraz albański Durres, który również obsługuje połączenia z włoskimi portami w Ankonie, Bari oraz Triestem. Bośniacki port w Neum ze względu na swoje położenie pomiędzy dużymi portami międzynarodowymi w chorwackim Splicie i Dubrowniku posiada lokalne znaczenie i nie obsługuje połączeń międzynarodowych.

Infrastruktura lotnicza 

W Albanii głównym portem lotniczym o zasięgu międzynarodowym jest lotnisko w Tiranie. W budowie jest również międzynarodowe lotnisko we Wlorze na południu Albanii (inwestycja realizowana jest między innymi przez tureckie konsorcjum Cengiz Holding A.S., które jest odpowiedzialne również za budowę nowego portu lotniczego w Stambule). Lotnisko w Tiranie obsłużyło w 2018 roku ok. 2,5 miliona pasażerów . Główne połączenia lotnicze odbywają się z Europą Zachodnią oraz Turcją. Nie istnieją natomiast połączenia międzykontynentalne.

Główne porty lotnicze w Bośni i Hercegowinie to Banja Luka oraz Sarajewo. Lotnisko w Banja Luce odnotowało gwałtowny wzrost liczby pasażerów w 2018 roku po otwarciu połączeń taniego przewoźnika Ryan Air obsługując 3 połączenia lotnicze. Według szacunków władz portu lotniczego a Banja Luce, w 2019 roku lotnisko powinno obsłużyć ponad 100 tys. pasażerów co stanowi czterokrotny wzrost w stosunku do roku 2018 . Sarajewskie lotnisko w 2018 roku po raz pierwszy przekroczyło liczbę miliona pasażerów obsługiwanych przez ten port lotniczy. Główne połączenia lotnicze z Bośni i Hercegowiny odbywają się do Europy Zachodniej i Turcji. Mają też miejsce rozmowy nad połączeniami do Bahrajnu oraz Arabii Saudyjskiej .

W Serbii istnieją dwa porty lotnicze o zasięgu międzynarodowym w Belgradzie i Niszu. Lotnisko w Belgradzie oferuje loty do większości państw europejskich oraz, od 2016 roku, do Nowego Jorku. Lotnisko w Belgradzie jest największe w regionie Bałkanów Zachodnich i obsłużyło w 2018 roku 5,2 mln. pasażerów . Port lotniczy w Niszu obsłużył ok. 350 tys. pasażerów w 2018 roku .

W Czarnogórze istnieją dwa międzynarodowe lotniska – w stołecznej Podgoricy i w Tivacie. Obsługują ok. miliona pasażerów rocznie. Tak duża liczba podróżnych związana jest z ruchem turystycznym, w tym z połączeniami z Rosją, skąd turyści mogą podróżować bez wizy po terytorium Czarnogóry.

W Kosowie jedynym lotniskiem międzynarodowym jest port lotniczy w stołecznej Prisztinie. W 2018 roku lotnisko w Prisztinie obsłużyło 2 mln. pasażerów . Główne połączenia lotnicze z Prisztiny odbywają się z Europą Zachodnią oraz Turcją.

W Macedonii funkcjonują dwa międzynarodowe porty lotnicze – w stołecznym Skopje oraz w Ochrydzie. Lotnisko w Skopje przyjmuje rocznie ok. 2 mln pasażerów, a w Ochrydzie ok. 150 tys. . Podobnie jak w pozostałych państwach regionu, główne połączenia lotnicze odbywają się pomiędzy Macedonią Północną a państwami Europy Zachodniej i Turcji.

 

Infrastruktura kolejowa

Albania nie posiada międzynarodowych, pasażerskich połączeń kolejowych. Jedynym połączeniem międzynarodowym jest linia do Czarnogóry, która  służy jedynie do przewozu towarów. Główna linia kolejowa przebiega pomiędzy Szkodrą na północy państwa a Vlorą, miastem usytuowanym w pobliżu granicy z Grecją.

W Bośni i Hercegowinie połączenia kolejowe są realizowane przez dwie niezależne firmy, co związane jest z podziałem państwa na dwie administracyjne jednostki: Federację Bośni i Hercegowiny oraz Republikę Serbską. Połączenia kolejowe realizowane w ramach Federacji Bośni i Hercegowiny są na trasie Doboj – Sarajewo – Ploce, natomiast w ramach Republiki Serbskiej jest realizowany transport na trasie Doboj – Banja Luka – Novi Grad. Całkowita długość połączeń kolejowych w Bośni i Hercegowinie to 1031 km. Bośnia i Hercegowina posiada również międzynarodowe połączenia kolejowe z Zagrzebiem, Belgradem i Budapesztem, jednak ze względu na przebudowę infrastruktury są one czasowo zawieszone.

Czarnogóra posiada jedynie dwie linię kolejowe, jedna z Serbii do miasta Bar o długości 249 km oraz druga z miasta Niksić do Podgoricy i nad jezioro Szkodra o długości 56  km. Ta druga linia jest połączona z Albanią, ale obsługuje jedynie pociągi towarowe. W Czarnogórze operują cztery spółki przewozowe, które prowadzą niezależne działania w kwestii rozbudowy infrastruktury kolejowej w państwie.

W Kosowie transport kolejowy łączy większość  miejscowości. Główną inicjatywą finansowaną ze środków UE w wymiarze infrastruktury kolejowej jest budowa paneuropejskiego korytarza transportowego łączącego Kosowo z Serbią i Macedonią. Głównym wyzwaniem w infrastrukturze kolejowej jest modernizacja istniejących linii, która umożliwi zwiększenie prędkości pociągów poruszających się ze średnią prędkością 50 km/h.

Połączenia kolejowe w Macedonii Północnej łączą wszystkie ważniejsze miasta. Ponadto przez Macedonię Północną przebiega ważny węzeł międzynarodowy z Belgradu w Serbii do Salonik w Grecji, istnieją również połączenia z Sofią w Bułgarii oraz linia łącząca Skopje z Kosowem. Macedonia Północna posiada 683 km połączeń kolejowych.

W Serbii istnieje 3809 km połączeń kolejowych. Przez Serbię podobnie jak przez Macedonię Północną przebiega ważne połączenie Północ – Południe z Budapesztu do granicy macedońskiej i dalej portu w Salonikach. Na rozwój transportu kolejowego rząd serbski chce przeznaczyć 440 milionów Euro, najprawdopodobniej w formie pożyczek pochodzących od rosyjskich firm, które angażują się w projekty rozwoju infrastruktury. Dodatkowo Rosyjskie Koleje Państwowe są partnerem dla Serbii przy modernizacji tamtejszej infrastruktury kolejowej.

Infrastruktura drogowa

Najważniejsze projekty infrastruktury drogowej w regionie Bałkanów Zachodnich mają na celu łączyć region z głównymi szlakami komunikacyjnymi Europy, zwłaszcza w ramach międzynarodowych korytarzy transportowych. Albania posiada 18,300 km dróg. Jedyna autostrada ma 177 km i przebiega od Tirany do granicy z Kosowem . W Bośni i Hercegowinie zbudowanych jest 22,615 km dróg. 3,800 głównych dróg, z czego 2,037 km znajduje się w Federacji Bośni i Hercegowiny (FBH) i 1,763 km w Republice Serbskiej (RS). Regionalne drogi zajmują 4,815 km, 2,658 w FBH oraz 2,157 km w RS. Lokalne drogi zajmują 14,000 km, 5,520 km w FBH i 8,780 w RS . Czarnogóra ma ok. 7000 km dróg, z czego: ok. 900 km to drogi krajowe, 950 to regionalne drogi i 5000 km dróg lokalnych . W Macedonii Północnej jest 20 000 km dróg, z czego 216 km autostrad i 906 km dróg krajowych . Infrastruktura drogowa w Kosowie pochodzi główne z lat 60 XX wieku. W Kosowie jest 647 km głównych dróg, 1346 km dróg regionalnych i 6,600 km dróg lokalnych . W Serbii istnieje 40,845 km dróg, z czego 415.7 km autostrada płatnych 246.5 km dróg ekspresowych 11,540 km dróg regionalnych i 23,780 km dróg lokalnych .

Mechanizmy finansowania inwestycji infrastrukturalnych przez Unię Europejską

Bałkany Zachodnie jako region są opóźnione w budowie nowych połączeń infrastrukturalnych względem nie tylko Europy Zachodniej, ale również państw Europy Środkowo-Wschodniej. Wydatki na infrastrukturę w regionie Bałkanów Zachodnich są na poziomie krajów należących do Wspólnoty Niepodległych Państw. Przyczyną takiego stanu rzeczy oprócz następstw wojen, jest spowolnienie procesu integracji regionu z Unią Europejską. Pierwsze akcesje przewidziane są na połowę lat 20 XXI wieku. Czynnikiem, który ma przyspieszyć rozwój projektów infrastrukturalnych na Bałkanach Zachodnich jest Proces Berliński zapoczątkowany w 2014 roku. Głównym założeniem Procesu Berlińskiego w kwestiach infrastrukturalnych było zaangażowanie w projekty łączące infrastrukturalnie region, w szczególności transgraniczne połączenia drogowe budowane na ważnych ekonomicznie węzłach komunikacyjnych.

W 2018 roku, UE przy użyciu Instrumentu Pomocy Przedakcesyjnej (IPA – Instrument for Pre-Accesion Assistance) prowadziła finansowanie projektów infrastrukturalnych na Bałkanach Zachodnich. Głównym mechanizmem służącym wparciu inwestycji w regionie Bałkanów Zachodnich jest Western Balkans Investment Framework (WBIF), mający na celu zintegrowanie różnych źródeł finansowania, między innymi inwestycji infrastrukturalnych zarówno ze środków pochodzących z poszczególnych państw jak również ze środków unijnych w tym głownie z IPA.

Wśród inwestycji współfinansowanych z funduszy UE znalazły się: rozbudowa nabrzeża w albańskim porcie Durres w ramach transeuropejskiej sieci komunikacyjnej (TEN-T) w kwocie 27.7 mln euro, w Bośni i Hercegowinie 3 odcinki śródziemnomorskiego korytarza łączącego BiH z Chorwacją w kwocie 33.8 mln euro,inwestycje na odcinkach Macedonia-Albania oraz Macedonia – Bułgaria w ramach wschodniego korytarza będącego częścią projektu Via Carpatia w kwocie 22.9 mln euro . Czarnogóra została objęta współfinansowaniem w ramach dwóch inwestycji: Śródziemnomorskiego korytarza łączącego Czarnogórę z Albanią oraz Chorwacją w kwocie 42.1 mln euro oraz Wschodniego korytarza kolejowego łączącego Czarnogórę z Serbią w kwocie 13.7 mln euro. Serbia została wsparta finansowo, przez UE, w budowie autostrady do Kosowa w ramach wschodniego korytarza w kwocie 41.4 mln euro.

Chińskie inwestycje infrastrukturalne

Chińskie inwestycje infrastrukturalne w regionie Bałkanów Zachodnich są realizowanie w szerszym kontekście geopolitycznym w ramach projektu 16 + 1 obejmującego: kraje bałtyckie, Europę Środkową oraz Bałkany. Chińska strategia w regionie Bałkanów Zachodnich sprowadza się do udzielania pożyczek na projekty infrastrukturalne, które bez wsparcia kapitału zagranicznego nie mogłyby zostać zrealizowane. Chociaż Unia Europejska oferuje pomoc na podstawie grantów, korzystniejszych z ekonomicznego punktu widzenia, to jednak oferty chińskie pozbawione są biurokratycznych ograniczeń. Jednakże chińskie pożyczki prowadzą do zwiększania się deficytów państwowych budżetów względem Pekinu. Czarnogóra ma deficyt względem Chin na poziomie 80%, Macedonia Północna 20%, BiH 14% a Serbia 12% . W tej sytuacji znajdują się zarówno państwa Unii Europejskiej jak również państwa kandydujące do wspólnoty z Bałkanów Zachodnich. Chińskie inwestycje infrastrukturalne mają na celu realizację chińskich projektów łączących Azję z Zachodnią Europą. Bałkany Zachodnie w tym projekcie mają stanowić pewnego rodzaju zaplecze ekonomiczne Chin. Strategia Chin wobec Bałkanów Zachodnich we wprowadzaniu inwestycji infrastrukturalnych oparta jest w głównej mierze na współpracy z aktorami państwowymi. W dziedzinie infrastruktury największą inwestycję stanowi budowa szybkiej kolej pomiędzy Budapesztem i Belgradem. W maju 2017 roku rząd Serbii uzyskał prawie 300 mln dolarów pożyczki od chińskiego Exim Banku . Chińczycy mają na celu rozbudowanie infrastruktury pomiędzy portem w Pireusie (Grecja) a Europą Zachodnią, traktując Bałkany Zachodnie jako obszar tranzytowy. Większość udziałów w tym porcie została wykupiona przez chińska firmę COSCO (China Ocean Shipping Company). Kolejnymi projektami chińskimi w regionie Bałkanów Zachodnich jest rozbudowa połączeń autostradowych w Macedonii Północnej oraz Czarnogórze. Działania Chin w regionie Bałkanów Zachodnich nie stanowią istotnego elementu debaty publicznej, stąd konsekwencje uzależnienia ekonomicznego nie stanowią przedmiotu trosk administracji publicznej.

ENERGETYKA

Region Bałkanów Zachodnich jest zróżnicowany pod względem niezależności energetycznej i wykorzystywania źródeł energii. Istotnym elementem dla tych państw jest import ropy i gazu z Rosji (wyjątek stanowi Albania posiadająca swoje własne zasoby oraz Czarnogóra i Kosowo, które nie posiadają infrastruktury gazowej), wysoki udział energii pochodzącej w węgla (jako własny zasób) oraz znaczący udział energii generowanej przez hydroelektrownie. Największe różnice pomiędzy państwami regionu można odnotować w kwestii udziału energii odnawialnej (wszystkich pozostałych rodzajów za wyjątkiem hydroelektrowni). Zróżnicowane zapotrzebowanie na różne surowce energetyczne powinno prowadzić do budowy wspólnej infrastruktury energetycznej w regionie w celu zapewnienia nieprzerwanych dostaw energii.

Rozwój energetyczny Bałkanów Zachodnich odmiennie jest traktowany przez głównych aktorów działających w tym regionie. Unia Europejska stawia głównie na źródła odnawialne, natomiast Chiny finansują inwestycje związane z rozwojem energii w oparciu o węgiel. W kwestiach energetycznych podstawowym elementem nacisku Rosji nadal pozostają kwestie związane z dostarczaniem gazu. Unia Europejska w celu zintegrowania rynku energetycznego w regionie Bałkanów Zachodnich, powołała Wspólnotę Energetyczną (ang. Energy Community) w 2005 roku. Te działania miały pomóc państwom Europy Środkowo-Wschodniej, a nie będącymi członkami UE, w dostępie do europejskiej infrastruktury energetycznej.

Region Bałkanów Zachodnich jest również istotny w kontekście budowy gazociągów i ropociągów do Europy. Strategiczne położenie regionu na trasie projektów energetycznych z Rosji czy Turcji do Europy Zachodniej wymaga od UE wypracowania odpowiednich ram prawnych z państwami położonymi tranzytowo.

Energia elektryczna

Państwa Bałkanów Zachodnich mogą wytworzyć 17,6 GW energii elektrycznej rocznie (dane na 2018 rok), z czego 48% pochodzi z przeróbki węgla, 46 % z elektrowni wodnych, 4 % z gazu i 2 % z ropy . Inne formy odnawialnych źródeł energii niż woda zaczynają się rozwijać, ale nadal stanowią znikomy procent całkowitej mocy wytwórczej.

Albania z pośród państw Bałkanów Zachodnich charakteryzuję się niską emisyjnością CO2 do atmosfery. Głównym źródłem energii elektrycznej są elektrownie wodne, które jednak nie zaspakajają potrzeb państwa na dostawy energii elektrycznej, która jest importowana. Wydajność elektrowni wodnych w Albanii na skutek zmian klimatu i wysychania rzek w tym państwie, według prognoz, może spaść o 15 – 20 % do 2050 roku . Projekty związane z rozwojem energetyki wodnej spotykają się również z obawami ze strony Unii Europejskiej. W szczególności w regionach rezerwatów jak np. na rzece Vjosna . W okolicach miasta Wlora istnieje również 98 MW elektrownia zasilana węglowodorami. Z wyjątkiem hydroelektrowni pozostałe źródła energii odnawialnej takie jak systemy solarne czy farmy wiatrowe nie są w Albanii dotąd rozwijane na dużą skalę.

W Bośni i Hercegowinie podstawowym źródłem energii jest węgiel brunatny pochodzący z pięciu kopalni usytuowanych w pobliżu elektrowni: w Tuzli (715 MW ), Kakanj (466 MW) Gacko (300 MW) i Ugljeviku (300 MW), a od 2016, w Stanari koło miejscowości Doboj (300 MW). Planowana jest budowa kolejnych pięciu głównie ze źródeł pochodzących z kapitału chińskiego w tym budowa nowej elektrowni w Tuzli finansowana z pożyczki z chińskiego banku Exim oraz w Banovici finansowana przez Przemysłowy Bank Chin. Chiny zainwestowały w budowę nowej elektrowni cieplnej w mieście Tuzla, do powstania której w marcu 2019 roku parlament federalny wydał zgodę . W 2016 roku, w Bośni i Hercegowinie wprowadzono również pierwsze instalacje produkujące energię słoneczną a w 2018 roku powstała pierwsza farma wiatrowa (50,6 MW) w miejscowości Mesihovina sfinansowana przez niemiecką firmę KfW .

Potrzeby energetyczne Czarnogóry są zaspakajane przez elektrownie węglowe w miejscowości Pljevlja (225 MW) i Perucicia (307 MW) oraz poprzez elektrownię wodną na rzece Piva (342 MW). Oprócz tego w planach jest budowa nowych elektrowni wodnych na rzece Moraca i Komarnica. Jednak te plany spotykają się ze sprzeciwem UE, która w obydwu miejscach chce ustanowić program ochrony środowiska Natura 2000. Możliwym rozwiązaniem jest budowa nowych farm wiatrowych czy urządzeń solarnych w celu zaspokojenia potrzeb na energię Czarnogóry. Około 40 % konsumpcji energii elektrycznej jest zużywane w fabryce aluminium KAP, co spotyka się z krytyką mieszkańców, którzy muszą się zmagać z okresowymi przerwami w dostawie energii elektrycznej. Kolejnym problemem jest również uzależnienie od energii wodnej, ponieważ w okresach suszy produkcja energii jest niewystarczająca żeby pokryć wewnętrzne potrzeby konsumpcyjne .

W Kosowie głównym źródłem energii są dwie elektrownie węglowe: Kosowo I (składająca się z 5 jednostek: 800 MW) oraz Kosowo II (składające się z 2 jednostek: 678 MW). Jedynie 2 % energii powstaje w elektrowniach wodnych (co odróżnia Kosowo od pozostałych państw regionu). Inne źródła energii odnawialnej w Kosowie pochodzą głównie ze spalania drewna i (od 3 do 5 % pozyskiwanej energii). W Kosowie istnieje jedynie jedna farma wiatrowa o niewielkiej mocy jedynie 1,35 MW. Kosowo jest również na skutek takiej polityki największym emitentem gazów cieplarnianych wśród państw Bałkanów Zachodnich.

W Macedonii głównym źródłem energii elektrycznej są elektrownie węglowe oraz hydroelektrownie. Energia elektryczna pochodzi z dwóch elektrowni cieplnych o łącznej mocy 800 MW, 8 dużych i kilku małych elektrowni wodnych o łącznej mocy 650 MW. Produkcja węgla ma miejsce w dwóch czynnych kopalniach w Oslomej i Suvodol gdzie wydobycie wynosi 7 mln rocznie a rezerwa węgla szacowana jest na 15 lat. Macedonia jest państwem, które w znacznym stopniu importuje energię (ok. 34 %), a krajowa produkcja energii spadła o 25% w ostatnich latach. Węgiel przerabiany jest przez 3 elektrownie w mieście Bitola. Jednak od 2025 roku krajowe rezerwy węgla będą stanowić jedynie 50% konsumpcji. W 2017 roku, został przyjęty Narodowy Plan dla Rozwoju Energii Odnawialnej, który zakłada że 24 % energii będzie pozyskiwana ze źródeł odnawialnych do 2020 roku. W Macedonii powstały już pierwsze farmy wiatrowe w miejscowości Bogdanci (36.8 MW) .

Serbia podobnie jak pozostałe państwa regionu opiera swoje bezpieczeństwo energetyczne o prąd pozyskiwany z węgla (ok. 70 %) oraz elektrowni wodnych (ok. 30%). Zapotrzebowanie na energię elektryczną jest zaspakajane przez krajową produkcję. Serbia posiada duże zapasy węgla wynoszące 4,5 mld. ton. Około 50 % energii elektrycznej powstaje w Serbii z dwóch elektrowni cieplnych: Nikola Tesla i Morava. Roczne zużycie węgla w tych elektrowniach wynosi ok 30 mln. ton. Serbia w niewielkim stopniu wywiązuje się ze zobowiązań dotyczących rozwoju energetyki odnawialnej, której udział do 2020 miałby dojść do 27 %. W Serbii dotąd nie powstał plan budowy dużej elektrowni wodnej a planowane inwestycje w tym zakresie mają być rozwijane na terenach chronionych. Podobnie jak w Kosowie inne odnawialne źródła energii ograniczają się do spalania drewna.

Gaz ziemny

W regionie Bałkanów Zachodnich rocznie zużywa się ponad 3 mld m3 gazu ziemnego (dane za 2017 rok) . Rynek ten jest stosunkowo niewielki, ale plany gazyfikacji regionu mogą przynieść znaczący wzrost konsumpcji tego surowca. Obecnie Czarnogóra i Kosowo nie posiadają źródeł gazu ziemnego, nie posiadają też infrastruktury do jego transportu i nie prowadzą zagranicznej wymiany handlowej tym surowcem. Albania według danych z 2017 roku, nie importuje ani nie eksportuje gazu ziemnego, lecz wyłącznie produkuje na własne potrzeby ok. 50,97 mln m3 gazu. Z kolei Bośnia i Hercegowina oraz Macedonia Północna nie posiadają własnych źródeł gazu ziemnego i importują ten surowiec jedynie ze źródeł rosyjskich. Serbia posiada niewielkie źródła gazu i polega głównie na imporcie tych surowców. Rosja jest głównym eksporterem gazu ziemnego na Bałkany Zachodnie a jej udział na rynku stanowi większość wszystkich dostaw tego surowca. Import z Rosji kształtuje się następująco: Bośnia i Hercegowina 226.5 mln m3 gazu rocznie (przez gazociąg Beregovo – Horgos – Zvornik); Macedonia Północna 136 mln m3 gazu rocznie (gazociąg z Bułgarii Dupnica – Skopje) , a Serbia 2 mld m3 gazu rocznie (przez Węgry i Ukrainę) . Serbia próbuje zdywersyfikować źródła gazu budując nowy gazociąg łączący ją Bułgarią. Projekt ten powstał w 2018 roku. To nowe połączenie umożliwi dostawy gazu z Bułgarii do Serbii od 1 do 1,8 mld metrów sześciennych gazu rocznie oraz 0,8 mld metrów sześciennych gazu rocznie z Serbii do Bułgarii. Ten nowy interkonnektor (Trans-Balkan) będzie rozprowadzał gaz pomiędzy obydwoma państwami ale będzie również częścią większego projektu łączącego państwa Europy Południowo-Wschodniej .

Bałkany Zachodnie wchodzą w skład wielkich transeuropejskich projektów budowy infrastruktury gazowej. Główne projekty w rejonie Bałkanów Zachodnich to trans adriatycki gazociąg (TAP), który wykorzystuje gaz z Azerbejdżanu i skierowany jest przez Turcję, Grecję do Albanii i po dnie Adriatyku do Włoch. Inwestycja ma zostać ukończona na przełomie 2019/2020 roku. Obecnie inwestycja jest ukończona w ponad 80 % . TAP w pierwszym etapie swojej działalności będzie miał przepustowość 10 miliardów metrów sześciennych, z czego 8 mld m3 zakontraktowały Włochy a 2 mld m3 Bułgaria. Przedłużenie na Bałkany Zachodnie TAPu stanowi projekt IAP (Jońsko-Adriatycki gazociąg) przy zwiększeniu przepustowości trans adriatyckiego gazociągu mógłby on obsługiwać państwa Bałkanów Zachodnich. Planowany IAP dostarczałby kaspijski gaz do Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny oraz Chorwacji (do 5 mld m3).

Niezależnie od działań UE, Rosja wprowadza swoje projekty budowy gazociągów w rejonie Bałkanów Zachodnich. Wycofując się w 2014 r. z projektu gazociągu południowego (South Stream), Rosja podjęła inicjatywę z Turcją. Początkowo gazociąg stanowił europejski projekt, lecz Rosja nie zgodziła się na warunki oddzielenia funkcji właściciela gazociągu od eksportera gazu. Próbę reaktywacji projektu w nieco zmienionej formie Moskwa podjęła z Ankarą we współpracy nad tak zwanym Turk Stream, który ma przebiegać przez europejską cześć Turcji a dalej do Bułgarii, Serbii i na Węgry. Na odcinku serbskim powstała spółka rosyjskiego Gazpromu i serbskiego Srbijagasu pod nazwą Gastrans, z większościowym udziałem rosyjskiego podmiotu. Według tego projektu Gastrans ma budować gazociąg, a Gazprom dostarczać surowiec. Te działania Serbii spotkały się ze sprzeciwem UE, która twierdzi że postępowanie Serbii łamie zasady prawa wspólnotowego.

Ropa naftowa

W regionie Bałkanów Zachodnich rocznie zużywa się około 8,3 mln metric tons (MT) rocznie czyli około 61 mln baryłek rocznie (dane za 2016 rok). Zapotrzebowanie na ropę kształtuje się następująco: Albania ok. 27 000 baryłek dziennie; Bośnia i Harcegowina ok. 35 000 baryłek dziennie; Macedonia ok. 21 000 baryłek dziennie; Czarnogóra ok. 7000 baryłek dziennie; Serbia ok. 74 000 baryłek dziennie . Państwa Bałkanów Zachodnich wykazują duży stopień uzależnienia od importu ropy naftowej oraz jej przetworzonych produktów. Dla Albanii jest to odsetek ok. 28%, Serbii ok. 71 % a dla pozostałych państw tj. Bośni i Hercegowiny, Kosowa, Macedonii oraz Czarnogóry wskaźnik ten wynosi 100% .

Albania jest największym wydobywcą ropy naftowej wśród państw Bałkanów Zachodnich. W 2016 roku w Albanii wydobyto 1,06 mln ton ropy naftowej z czego 872 000 to zostało przeznaczone na eksport. Albania posiada dwie rafinerie (Ballsh and Fier) do przerobu ropy naftowej, z czego eksportuje 3,250 baryłek dziennie. Bośnia i Hercegowina nie posiada złóż ropy naftowej, ale posiada jednak 2 rafinerie (Brod and Modrica Oil Refineries), które eksportują 4,603 baryłek dziennie. Czarnogóra i Kosowo nie posiadają złóż ropy naftowej ani rafinerii. Macedonia Północna nie posiada złóż ropy naftowej, jednakże istnieje tam jedna rafineria (Okta Skopje Refinery), która eksportuje 50,000 baryłek dziennie. Serbia produkuje 20,560 baryłek dziennie. Konsumpcja ropy wynosi 76,000 baryłek, co przewyższa krajowe możliwości. Serbia posiada dwie rafinerie jedna znajduje się w Pancevie a druga w Nowym Sadzie.

Główne projekty ropociągów na Bałkanach Zachodnich to ropociągi Albanian Macedonian Bulgarian Oil Pipeline (AMBO) oraz Pan-European Oil Pipeline (PEOP). AMBO zaproponowany w latach 90 XX wieku, uzyskał polityczne „zielone światło” w 2004 roku. Ma przebiegać z bułgarskiego portu Burgas przez terytorium Bułgarii oraz Macedonii Północnej do albańskiego portu Wlora. Kolejnym projektem jest budowa ropociągu Pan-Europejskiego z rumuńskiego portu Konstanca przez Rumunię Serbię do chorwackiego portu Rijeka a dalej przez Słowenię do włoskiego portu w Trieście. Obydwa te projekty nie doczekały się realizacji z powodu napięć geopolitycznych w regionie oraz braku finansowania ze strony chociażby Stanów Zjednoczonych, wstępnie deklarujących chęć finansowania tych projektów, które uniezależniłyby Bałkany Zachodnie od dostaw ropy z Rosji.

GEOPOLITYKA

Powyższe dwie części raportu, opisujące kwestie infrastrukturalne oraz energetyczne stanowią pewną ilustrację głównych wyzwań geopolitycznych regionu Bałkanów Zachodnich. Rozwój ekonomiczny państw regionu wymaga odpowiednich inwestycji zagranicznych, które umożliwią rozwój poszczególnych państw Bałkanów Zachodnich jak również doprowadzą do konsolidacji regionu w wymiarze wspólnej infrastruktury komunikacyjnej oraz energetycznej. Jednakże poszczególni aktorzy międzynarodowi prezentują zróżnicowane wizje rozwoju regionu. Analizując zaangażowanie poszczególnych aktorów, jasno można stwierdzić, iż główna oś konfliktu politycznego w kontekście integracji Bałkanów Zachodnich przebiega pomiędzy Unią Europejską i NATO a Rosją. Region ten pozostający poza Wspólnotą oraz Sojuszem Północnoatlantyckim pozostaje „areną” walki o wpływy obydwu bloków politycznych. Turcja i Chiny znajdują się poza tą główną osią konfliktu. Chiny próbują zdobyć pewnego rodzaju przyczółek w Europie do ekspansji ekonomicznej. Turcja natomiast próbuje odbudować swoje dawne wpływy w oparciu o ekspansje ekonomiczną. Zarówno dla Chin jak i dla Turcji integracja europejska może być niekorzystna w kontekście uregulowań prawno-administracyjnych, które eliminują pewne korzystne dla tych państw formy inwestycji.

Zaangażowanie UE, Rosji, Chin, Turcji, USA i NATO

Unia Europejska poprzez programy integracyjne chce włączyć region Bałkanów Zachodnich do wspólnego europejskiego rynku i do struktur Wspólnoty. Tym bardziej, że region stanowi pewną enklawę na mapie Europy i graniczy wyłącznie z państwami UE. Jednak jest to droga wymagająca wprowadzenia wielu reform zgodnych z zasadami funkcjonującymi w UE, co z kolei powoduje trudności i prowadzi do pewnego zniechęcenia elit politycznych wobec integracji z Unią Europejską. W wyniku spowolnienia procesu integracji z UE, Bruksela oferuje dodatkowe elementy integracji, chociażby w postaci Procesu Berlińskiego mającego stanowić rozwój współpracy w poszczególnych sektorach. W szczególności warto zwrócić uwagę na rozwój projektów energetycznych i infrastrukturalnych finansowanych przez UE w ramach tego procesu. Takie działania Unii Europejskiej spowodowane są przede wszystkim obawą Brukseli przed utratą wpływów w regionie Bałkanów Zachodnich na rzecz Rosji, Chin czy Turcji. Wyparcie polityczne Unii Europejskiej z regionu Bałkanów Zachodnich byłoby szkodliwe dla wspólnoty. Region Bałkanów Zachodnich nie jest peryferyjny wobec Unii Europejskiej i wszelkie zjawiska napięć etnicznych, wzrostu przestępczości zorganizowanej czy fala migracji ma bezpośrednie przełożenie na sytuację polityczną wewnątrz Wspólnoty.

Odmienna jest wizja Federacji Rosyjskiej względem tego regionu, który według Moskwy powinien stanowić pewien przyczółek Rosji w Europie. W szczególności w oparciu o Serbię, najbliższego sojusznika Federacji Rosyjskiej oraz jednocześnie najsilniejsze ekonomicznie i politycznie państwo regionu. Pozostanie Bałkanów Zachodnich poza Unią Europejską umożliwia Moskwie realizowanie swoich interesów geopolitycznych w regionie. W szczególności w zapewnieniu monopolistycznej pozycji Rosji jako głównego eksportera ropy i gazu na Bałkanach Zachodnich. Kolejnym istotnym argumentem dla Rosji w utrzymaniu swoich wpływów w regionie Bałkanów Zachodnich wynika z ich tranzytowego położenia względem państw UE.

Chiny traktują Bałkany Zachodnie jako swoistą „bramę do Europy”. Rynek Bałkanów Zachodnich stanowi interesujące miejsce dla chińskich inwestorów ponieważ region ten potrzebuje napływu kapitału zagranicznego i chętnie sięga po pożyczki zagraniczne, tym samym zwiększając swój deficyt wobec Pekinu, a co za tym idzie uzależniając się od gospodarki Państwa Środka. Podstawowe strategiczne znaczenie Bałkanów Zachodnich dla Chin związane jest z ekspansją handlowa tego państwa. Bałkany Zachodnie mogą stanowić zaplecze logistyczne dla gospodarki chińskiej w Europie. Budowa infrastruktury na Bałkanach umożliwi Chińczykom szybki transport ich towarów z portu w Pireusie do Europy Zachodniej. Wydaje się że Chiny nie posiadają aspiracji do politycznego uzależnienia regionu jak to mam miejsce w przypadku Rosji. Jednakże pozostawanie tego regionu poza Unią Europejską z jej wartościami oraz normami jest dla Chin korzystne ponieważ jurysdykcja sądów europejskich np. w kwestiach prawa antymonopolowego nie jest w pełni skuteczna w państwach nie będących członkami UE.

Wydaje się, że Turcja nie ma sprecyzowanych interesów politycznych w regionie Bałkanów Zachodnich, jednak biorąc pod uwagę 500 letnie dziedzictwo Imperium Osmańskiego oraz współczesną ekspansję ekonomiczną w tym regionie, Ankara może odegrać ważną rolę w regionie. Turcja podobnie jak Chiny postawiła głównie na zacieśnianie więzów ekonomicznych z państwami Bałkanów Zachodnich. Turcja wraz z odejściem od idei integracji z Unią Europejską, próbuje działać jako niezależne mocarstwo regionalne, kierunek bałkański biorąc pod uwagę uwarunkowania historyczne wydaje się naturalnym dla rozwoju jej interesów regionalnych.

Ważnym elementem geopolitycznym w regionie Bałkanów Zachodnich są Stany Zjednoczone, również w szerszym kontekście NATO. Pokój wypracowany w Dayton był zasadniczym sukcesem politycznym Stanów Zjednoczonych, które stały się gwarantem pokoju w regionie. Głównym celem Stanów Zjednoczonych jest zintegrowanie regionu z Sojuszem Północnoatlantyckim i stabilizacja w regionie istotnym z geopolitycznego punktu widzenia dla Stanów Zjednoczonych w szczególności w kontekście działań amerykańskich na Bliskim Wschodzie, dla których Bałkany Zachodnie miały stanowić stabilne zaplecze. Integracja z NATO przebiega odmiennym trybem i została już osiągnięta przez Albanie i Czarnogórę.

Geopolityka a projekty ekonomiczne 

Projekty infrastrukturalne w głównym wymiarze realizowane są przez Unię Europejską oraz Chiny. Bruksela działa na rzecz rozwoju głównych połączeń północ-południe, ułatwiających wymianę handlowa z resztą Europy oraz umożliwiającymi powiększanie rynki zbytu dla towarów i usług z państw UE. Chiny realizują swoje projekty infrastrukturalne w regionie Bałkanów Zachodnich w celu zapewnienia swobodnych połączeń z Europą Zachodnią w ramach projektu „Nowego Jedwabnego Szlaku” i są podporządkowane globalnym interesom tego państwa. Chiny traktują Bałkany Zachodnie jako zaplecze logistyczne i pozwolą temu państwu obniżyć koszty handlu z Europą. Chiny nie wprowadzając swoich zasad ideologicznych w państwach Bałkanów Zachodnich mogą sobie pozwolić na równomierny rozwój swoich wpływów zarówno w Serbii jak i w Albanii. Krótkoterminowo ekspansja ekonomiczna Chin jest korzystna dla państw regionu ponieważ Pekin udziela pożyczek dodatkowych warunków (np. związanych z normami prawnymi czy ekologicznymi). W dłuższej perspektywie wzrost deficytu wobec Chin prowadzić będzie do uzależnienia ekonomicznego wobec tego państwa, ekspansji firm chińskich, które wyprą z rynku lokalne przedsiębiorstwa, niebędące w stanie konkurować cenowo z Chińczykami. Turcja oraz Rosja również biorą udział w projektach infrastrukturalnych na Bałkanach Zachodnich jednak mają one doraźny charakter a nie celowy plan rozbudowy danego szlaku komunikacyjnego. Ankara podejmując inicjatywy infrastrukturalne działa jednak w wymiarze regionalnym, a Moskwa skupia się na geopolitycznym wykorzystaniu węglowodorów.

Rywalizacja pomiędzy poszczególnymi aktorami w kwestiach energetycznych jest złożona z kilku elementów. W kwestii budowy gazociągów i ropociągów przez Bałkany Zachodnie, głównym zainteresowanym graczem jest Rosja jako czołowy eksporter węglowodorów. W inicjatywy o profilu energetycznym angażuje się też Turcja jako kraj tranzytowy zarówno dla projektów alternatywnych wobec Rosji jak również wspierający inicjatywy Moskwy takie jak TurkStream, w których Ankara bierze udział. Unia Europejska próbuje zbudować swoją strefę bezpieczeństwa energetycznego we współpracy z Bałkanami Zachodnimi, polegającą na rozbudowie połączeń gazowych i ropociągów przez Turcję oraz rozbudowie lokalnych połączeń pomiędzy państwami regionu, które zwiększają możliwości lokalnego handlu surowcami. Chiny w kwestiach energetycznych próbują działać przede wszystkim w niszach niezagospodarowanych przez pozostałe państwa, np. poprzez rozbudowę kopalni węgla w Bośni i Hercegowinie.

Czynniki destabilizujące region

Głównym wyzwaniem geopolitycznym w regionie jest stosunek Albanii do zamieszkującej sąsiednie państwa ludności albańskiej: Czarnogórze, Kosowie oraz Macedonii. Idea stworzenia tak zwanej „Wielkiej Albanii” z ziem zamieszkiwanych przez etnicznych Albańczyków stanowi główne wyzwanie w konsolidowaniu regionu. Istotnym zagrożeniem dla stabilizacji w regionie jest kwestia niepodległości Kosowa, której nie uznaje Serbia. Niepodległość Kosowa jest również tematem sporu na linii USA i UE (większość państw członkowskich uznała niepodległość Kosowa) a Rosją. Sytuację pogarsza zaangażowanie Rosji, która wspieranie tylko Serbię, ale również partie prawicowe, nastawione antyalbańsko, w Czarnogórze oraz Macedonii a także Republikę Serbską w Bośni i Hercegowinie. Po drugiej stornie barykady można zaobserwować starania Stanów Zjednoczonych, które budują sojusze z Albanią, Kosowem, a także rozwijają współpracę w ramach NATO z Czarnogórą (najmłodszym członkiem paktu) oraz Macedonią Północną aspirującą do wstąpienia do sojuszu.

Obawy Rosji związane z utratą wpływów w regionie Bałkanów Zachodnich związane są przede wszystkim z aktywnością NATO. Wstąpienie Czarnogóry do Sojuszu Północno Atlantyckiego spotkało się z gwałtowną reakcją Federacji Rosyjskiej. W październiku 2016 roku doszło do próby przeprowadzenia zamachu stanu w reakcji na akcesję tego państwa do NATO. Wśród oskarżonych znaleźli się obywatele Federacji Rosyjskiej oraz Serbii. Część społeczeństwa czarnogórskiego oraz organizacji pro-serbskich sprzeciwiało się przystąpieniu Czarnogóry, jednak te szeroko zakrojone działania wymierzone w konstytucyjne organy władz tego państwa były elementem wojny hybrydowej prowadzonej przez Federację Rosyjską.

W Bośni i Hercegowinie Rosja działa poprzez wspieranie Republiki Serbskiej i jej niezależności wobec administracji centralnej. Rosja prowadzi politykę wsparcia dla władz Republiki Serbskiej oraz jej liderów. Takie działania zaburzają proces integracji obydwu części składowych państwa a tym samym utrudniają proces integracji Sarajewa z Unią Europejską oraz NATO.

Macedonia Północna podobnie jak Czarnogóra zmaga się z działaniami Rosji, które wymierzone są w przystąpienie tego państwa do NATO. Głównym elementem blokującym akcesję do NATO było weto greckie. Ateny nie chciały się zgodzić na włączenie Macedonii do sojuszu ze względu na spór o nazwę państwa. Greccy twierdzili że nazwa Macedonia odnosi się do greckiej prowincji i jest traktowana jako dziedzictwo narodowe tego państwa. Kompromis został osiągnięty dopiero po przeprowadzeniu referendum w Macedonii i uznaniu kompromisowej nazwy państwa Macedonia Północna. Działania Rosji w tym sporze nakierowane były na środowiska nacjonalistyczne w Macedonii, które sprzeciwiały się kompromisowym ustaleniom z Atenami, co prowadziło do blokowania procesu akcesji tego państwa do NATO.

Serbia mimo obrania kursu na integrację ze wspólnotą europejską nadal pozostaje najsilniejszym przyczółkiem Rosji w Regionie. Bliskie polityczne i militarne stosunki obu krajów objawiają się poprzez wspólne ćwiczenia wojskowe lub współpracę gospodarczą na preferencyjnych warunkach dla Serbów. Moskwa wciąż podsyca konflikty i demonstruje siłę oraz stara się wbijać kliny między Belgrad a sąsiadów i Zachód, ponieważ wie, że jeśli Serbowie dokonają cywilizacyjnego wyboru i wejdą do UE, będzie się to wiązało z utratą rosyjskich wpływów na Bałkanach Zachodnich.

Znaczenie integracji Bałkanów Zachodnich z UE

Region Bałkanów Zachodnich był przez ostatnie wieki areną licznych konfliktów. Upadek Bloku Wschodniego w ostatniej dekadzie XX wieku przebiegał pokojowo w państwach Europy Centralnej i umożliwił wstąpienie tych państw do Unii europejskiej i NATO. W przypadku Bałkanów Zachodnich wojna z lat 90 spowodowała liczne opóźnienia we wprowadzaniu reform i modernizowania państw regionu.

Projekt integracji europejskiej dla Bałkanów Zachodnich jest przede wszystkim szansą na modernizację tych państw zarówno w kwestiach infrastrukturalnych i energetycznych jak również na poziomie prawodawstwa oraz wzmocnienia struktur administracyjnych. Wybór integracji europejskiej dla tych państw jest również szansą na umocnienie pozycji międzynarodowej tych państw. W przypadku negocjacji z Chinami, Rosją czy Turcją państwa bez wparcia instytucjonalnego UE posiadają słabszą pozycję negocjacyjną względem państw trzecich. Chociaż państwa regionu prowadzą niezależne negocjacje akcesyjne z UE a ich stopień zaawansowania jest zróżnicowany, to jednak inicjatywy regionalne mają duże znaczenie w procesie integracji.

Unia Europejska działa na rzecz akcesji państw Bałkanów Zachodnich z powodu ich strategicznego położenia wewnątrz wspólnoty, po akcesji Rumunii i Bułgarii w 2007 roku region Bałkanów Zachodnich nie posiada lądowej granicy z państwami trzecimi. Takie położenie Bałkanów Zachodnich w przypadku dominacji w regionie Chin, Turcji czy Rosji może prowadzić do napięć z UE. W przypadku gdyby region stał się zapleczem logistycznym Chin, presja ekonomiczna Pekinu związana z eksportem towarów mogłaby być kłopotliwa dla UE. Rosja prowadząc wojnę hybrydowa na Bałkanach Zachodnich podsyca niepokoje wśród stref narażonych na konflikty etniczne: Kosowo, Republika Serbska w BiH czy wzrost nacjonalizmu w Macedonii Północnej i Czarnogórze. Jedynie pełna akcesja tych państw do UE oraz wdrożenie reguł panujących we Wspólnocie może ograniczyć te negatywne zjawiska.

PODSUMOWANIE

Bałkany Zachodnie położone w strategicznym miejscu w Europie na skrzyżowaniu głównych ciągów komunikacyjnych Wschód – Zachód i Północ – Południe stanowią istotny obszar do inwestycji. Opóźnienia w budowie infrastruktury drogowej, kolejowej, morskiej i lotniczej stanowią jedno z głównych wyzwań integracji regionu Bałkanów Zachodnich. Głównym wyzwaniem jest wybór najlepszej drogi rozwoju oraz zbilansowanie wydatków na infrastrukturę, innowacje oraz rozwój energetyki. W przypadku Bałkanów Zachodnich, głównymi podmiotami stymulującymi rozwój tych obszarów jest UE i Chiny. Turcja i Rosja działają punktowo, bądź obszarowo i nie oferują tak kompleksowych rozwiązań lub tak dużego kapitału jak Bruksela czy Pekin. Jednakże największym zagrożeniem jest uzależnienie się od pożyczek z Państwa Środka, które realizuje swoje własne interesy gospodarcze w Europie. Z drugiej strony Unia Europejska musi prowadzić coraz bardziej dynamiczną politykę inwestycji na Bałkanach Zachodnich, aby sprostać potrzebom tego regionu.

Budowa odpowiednich połączeń infrastrukturalnych i energetycznych pomiędzy państwami regionu będzie miała znaczenie zarówno gospodarczo jak i polityczne. W wymiarze politycznym można zrobić pewne nawiązanie do fundamentów Unii Europejskiej, która poprzez umiędzynarodowienie handlu węglem i stalą miała stanowić gwarancję że w przyszłości nie dojdzie do kolejnych konfliktów zbrojnych. Politycznie podzielone Bałkany Zachodnie pamiętające doświadczenia wojen z lat 90 mogą poprzez integrację zarówno z UE jak i w ramach regionu zbudować odpowiednie ramy polityczne i ekonomiczne nie tylko do stabilizacji regionu, ale do jego szybkiego rozwoju.

Autorzy:

Jakub Lachert – Expert, Warsaw Institute
Krzysztof Kamiński – President, Warsaw Institute

---

Wszystkie teksty (bez zdjęć) publikowane przez Fundacje Warsaw Institute mogą być rozpowszechniane pod warunkiem podania ich źródła.

Powiązane wpisy

Fundacja Warsaw Institute

• O nas
• Zespół
• Eksperci
• Media
• Video
• Partnerzy
• Branding

• Aktualności

• Programy
• Opinie
• Raporty Specjalne
• Russia Monitor
• China Monitor
• MENA Monitor
• U.S. Weekly
• Ukraine Monitor
• Baltic Rim Monitor
• Romania Monitor
• Dezinformacja
• Chiny i kraje V4
• BelarusAlert
• Artykuły Analityczne
• Nasze projekty

• Wydarzenia

• Mapy

• Kontakt